Јалаҥай

Википедия сайттаҥ
Јурт
Јалаҥай
орустап Белый Ануй
51°13′51″ с. ш. 84°54′00″ в. д.HGЯO
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Кан-Оозы
Јурт јеезе Јалаҥыйдыҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги 913 [1] м
Климады орто-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы ↗736[2] кижи (2016)
Ук-калыктар орустар 62%,
алтайлар 34% ла о.ӧ.[3].
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 38847
Почтаныҥ индекси 649454
АТТК-ныҥ коды 84235810001
МТТК-ныҥ коды 84635410101
Номер в ГКГН 0154052
Јалаҥай (Россия)
Јалаҥай
Москва
Јалаҥай (Алтай Республика)КытатМонголияКазахстанТываХакасияКемерово областьАлтай крайКош-Агаш аймакУлалуМайма аймакОҥдой аймакТурачак аймакУлаган аймакКан-Оозы аймакКӧксу-Оозы аймакЧамал аймакЧоо аймакШабалин аймак
Јалаҥай (Алтай Республика)
Улалу
Јалаҥай

Јалаҥай (орустап Белый Ануй ) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кан-Оозы аймагында Јалаҥыйдыҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.

Этимологиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јалаҥай орустап .

Физико-географиялык темдектери[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Географиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт Туулу Алтайдыҥ кӱнбадыш јанында, Шиберти, Кульчук, Ануй деп суулардыҥ коолында, Тӱӱкейдиҥ тайгаларыныҥ колтыгында турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 913—1014 метрге бийик[1][4].

Климады[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Климады орто-континентал. Кыш узун (ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ-кандык айдыҥ бажына јетире), кар-јут јаан тӱжет. Ортоайлык кышкы температура −19..-20 °С болот. Соок чаган айда тыҥыда тӱшсе, 35..40 °С кире бар. Јай кыска ла серӱӱн, јаан изӱ айдыҥ ортоайлык температуразы +15 °С. Чык-јуттыҥ кеми 450—500 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 4,2 м/с болот.

Аҥ-куштары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тайгаларында јӱзӱн-јӱӱр аҥдар јӱрет: айу, бӧрӱ,тӱлкӱ, койон, јекен, агас, албаа, јоонмойын, кӧрӱк, јараа, марал, аҥ, элик, булан. Тооргыныҥ тоозы астап, «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген[5]. Куштардаҥ кедери тарал, карган, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, талеҥко, мӱркӱт, карчага, јелечи, мечиртке, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк[6]. Сууда балык кезем астаган да болзо, чараган, бел, чортон, ускуч, јылмай ла база кезик бӱдӱм балык бар[7].

Ӧзӱмдери[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Кырлар кӧп сабазы тыт агашла бӱркелген, бийиктей мӧш агаш кӧп, чиби агаш суујакалай аралдарда ӧзӧт, тал, кайаҥ агаш тыҥ ла кӧп эмес, је бар[7]. Јаан јакшы одорлордо јӱзӱн-јӱӱр ӧлӧҥ лӧ јердиҥ јиилеги. Арал-јыдуларда тийиҥкат, бороҥот, кызылгат ӧзӧт. Меестерде маҥыр, јонјолой, сӧҥӱскен, кӧрмӧсјиилек, тайа. Саста кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ лӧ о.ӧ. Кырлардыҥ тӱштӱк јаны меес, агаш јок тас, агаштар кобы- јиктерде ӧзӧт. Озодоҥ бери кедери тайгада, јайлуларда ӧлӧҥ-чӧп, тазыл-тамыр кӧп болгон, је улустыҥ кичеебес кылыгынаҥ кӧп эм ӧлӧҥдӧр торт јоголорго јеткен. Ол тоодо кызыл тазыл (орустап копеечник чайный), марал (орустап маральник), алтын-тазыл (орустап родиола розовая) ла оноҥ до ӧскӧ кӧп чечектер ле ӧлӧҥдӧр.[8].

Јери ле јолдоры[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурттыҥ текши јери 298,37 га[9]. Јалаҥай јурттыҥ сыны тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар 3 км 390 м, тууразы кӱнчыгыштаҥ кӱнбадыш јаар 2 км 194 м[10]. Јуртта 7 ором: Горькийдиҥ, Заводтыҥ, Колхозтыҥ, Куйбышевтиҥ, Ленинниҥ, Јииттердиҥ, Советский[11].

Јуртта эки агаш кӱр бар. Бирӱзи Ануй сууны кечире (узуны 85 м, Колхозтыҥ оромында), Шиберти суу кечире экинчизи (узуны 24 м, Советский оромдо)[9]

Јурттыҥ оромдорыныҥ текши узуны ла ээлемдерге јетире јолдордыҥ узуныла кожо 15,61 км[9]. Јалаҥай јурт регионал учурлу «Чаргы-Оозы — Јалаҥый-Бажы — Экинур» деп (идентификационный темдеги 84К-123[12], узуны 47,4 км) јолдо турат[13]. Јалаҥай јурт «Јалаҥай — Барагаш» деп регионал учурлу тегин грунт јолдыҥ башталганы(идентификационный темдеги 84К-8[14]). Бу јолдыҥ узуны 25,8 км. Јалаҥайдаҥ Барагаш јаар 84К-8 темдектӱ, узуны 4,1 км јол јазалган болзо, ортозында 10 км тегин грунт јолло боочы ажып, узуны 11,1 км јолло Барагашка једер.

Јалаҥайга јетире тӧрт јолло једер арга бар: Улалу — Чаргы — Кӧкӧйӧниҥ боочызы — Чакырдыҥ боочызы — Јабаган — Келейдиҥ боочызы — Моты-Оозы — Јалаҥай; Улалу — Чаргы — Барагаш — Боочы — Јалаҥай; Улалу — Шабалин — Себиниҥ боочызы — Нефтебаза — Јоло — Јабаганныҥ боочызы — Экинур — Келейдиҥ боочызы — Јалаҥай; Алтай кырайдаҥ келзе: Јаш-Тура — Солонешный — Јалаҥай.

Јалаҥай јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Аймактыҥ тӧс јери Кан-Оозы 50 км
Республикан тӧс кала Улалу 240 км, 270 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы 230 км, 330 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва 3900 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 514,5 км-деҥ 160 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 610,8 км-деҥ 130 км

Тӱӱкизи[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. 1904 јылда мында церковно-приходской школ ачылала, иштеп баштаган.

Эл-јон[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Эл-јонныҥ тоозы
2010[15]2011[16]2012[16]2013[16]2014[17]2015[18]2016[2]
803↘801↘778↘758↘752↘735↗736

Берилген таблицада кӧргӱзилген јылдарда улустыҥ тоозы астап баратканы иле кӧрӱнет.

Ук-калыктары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 922 кижи болгон, олордыҥ 62 % орустар, 34 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].

Инфраструктуразы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • јурт јеезениҥ администрациязы;
  • Вязников А. Х. адыла адалган орто ӱредӱлӱ школ;
  • јайаандыктыҥ тӧс јери;
  • балдардыҥ туразы;
  • эмчилик;
  • культураныҥ байзыҥы;
  • библиотека;
  • стадион;
  • почта;
  • магазин;
  • конор тура;
  • турбаза;
  • пекарня;
  • пилорама.

Экономиказы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта јаан производстволык ээлем јок. Кӧп саба билелер таҥынаҥ ээлемдӱ, јылкы, соок тумчукту, оок мал азырайт. Крестьян-фермер ээлемдер бар. Туризм.

Кереестер[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тӱӱкилик[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (1966 ј., Ленинниҥ, 3А)[19][20];
  • Партизандардыҥ карындаштык мӧҥкӱзи(1926 ј., Ленинниҥ оромы, 3Б)[19][20].

Археологиялык[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Јалаҥыйдыҥ кезер тажы (1343)[21];
  • Ташта јурамалдар (1336)[21];
  • Јебрен јурт (орустап стоянка )(1392)[21],
  • Карама, эртепалеолит ӧй(1374)[21];
  • Мӧҥкӱсалгыш (1393)[21].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[21].

Ар-бӱткендик[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јарлу улузы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Вязников, А. Х.(08.03.1919—2002) — ӱредӱчи, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы, Јалаҥайда школдыҥ директоры болгон педагогический иштиҥ ветераны (1998), Октябр Революцияныҥ орденин алган, Улалу каланыҥ тоомјылу кижизи, «За боевые заслуги» медаль, Орден Отечественной войны II степениле кайралдаткан[22];

Ајарулар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  1. ↑ 1,0 1,1 Kyrlyk (англ.). GeoNames.
  2. ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  3. ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  4. ↑ Белый Ануй (Јалаҥай)
  5. ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  6. ↑ Кучин А. П. Птицы Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2004.
  7. ↑ 7,0 7,1 Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.
  8. ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 Генеральный план муниципального образования Белоануйское сельское поселение Усть-Канского района Республики Алтай (недоступная ссылка). Дата обращения: 1609700424. Архивировано 1610204036.
  10. ↑ Карта села Јалаҥай.
  11. ↑ Онлайн-карта Республики Алтай с улицами и номерами домов.
  12. ↑ Региональная трасса 84К-123
  13. ↑ Постановление Правительства Республики Алтай от 12.04.2018 N 107 «Об утверждении Перечня автомобильных дорог общего пользования регионального значения Республики Алтай и признании утратившими силу некоторых постановлений Правительства Республики Алтай»
  14. ↑ Региональная трасса 84К-8
  15. ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  16. ↑ 16,0 16,1 16,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  17. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  18. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  19. ↑ 19,0 19,1 Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: тулаан айдыҥ 25 кӱни, 4623. Архивировано 1610213696.
  20. ↑ 20,0 20,1 http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/Список-объектов-культурного-наследия.pdf
  21. ↑ 21,0 21,1 21,2 21,3 21,4 21,5 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
  22. ↑ Вязников А. Х.[1]

Тайантылар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Алган јери - "https://alt.wikipedia.org/w/index.php?title=Јалаҥай&oldid=45618"