Перейти к содержанию

Экинур

Јурт
Экинур
орустап Яконур
51°02′08″ с. ш. 84°52′28″ в. д.HGЯO
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Кан-Оозы
Јурт јеезе Экинурдыҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги 1082[1] м
Климады орто-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы 1646[2] кижи (2021)
Ук-калыктар алтайлар 98 %[3]
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 38841
Почтаныҥ индекси 649461
АТТК-ныҥ коды 84235888001
МТТК-ныҥ коды 84635488101
Номер в ГКГН 0154275
Экинур (Россия)
Экинур
Москва
Экинур (Алтай Республика)КытатМонголияКазахстанТываХакасияКемерово областьАлтай крайКош-Агаш аймакУлалуМайма аймакОҥдой аймакТурачак аймакУлаган аймакКан-Оозы аймакКӧксу-Оозы аймакЧамал аймакЧоо аймакШабалин аймак
Экинур (Алтай Республика)
Улалу
Экинур

Экинур (орустап Яконур ) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кан-Оозы аймагында Экинурдыҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.

Этимологиязы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Экинур орустап большое, широкое озеро[4].

Физико-географиялык темдектери

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Географиязы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт Туулу Алтайдыҥ кӱнбадыш келтейинде, тӱндӱк јанында Тӱӱкейдиҥ, Эзимниҥ, Наралканыҥ сын тайгалары, Эмегенниҥ, Быргастыныҥ, Ӧбӧгӧнниҥ суулары Канныҥ суузына киргенинде турат. Тӱштӱк јанында Канныҥ сазы кӧлдиҥ јаныла, Кан-Оозы јуртка јетире чӧйилет. Кӱнчыгыш келтейинде байлу кыр Алтын-Туу Јабаган јаар турат. Тӱндӱктей эки боочы бирӱзи Келейдиҥ, бу јолло Солонешный аймакка једер арга бар, экинчи боочы Јалаҥый-Бажыныҥ, оноҥ ары Јалаҥыйга, Чаргы-Оозына, Моты-Оозына, Келейге айланып келер арга бар. Ӱч ӧзӧк Быргасты, Эмеген ле Ӧбӧгӧн чӧйилип, бир јерге баштары биригет. Ачык, чӧл-јалаҥ јер, элбек кыраларлу, одор-јалаҥдарлу, јаан састу. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1082 метрге бийик[1]. Экинур јурттыҥ рельефы чӧл јерге тӱҥей.

Климады орто-континентал. Кӱскиде ле кышкыда тыҥ салкындар тӱштӱк јанынаҥ согот. Узун кыш, кышкыда тыҥ салкындар болуп, јааган карды ӱзе учура берет. Ортоайлык соок −20..21 °С, чаган айда тыҥ сооктор −35..40 °С једе берет. Јай кыска, ортоайлык температура +15° С, јаан изӱ айда тыҥ ла изӱ кӱндерде +25..+30 °С болуп јат. Кейдиҥ чыгы ла јуттыҥ ортојылдык кеми 452—500 мм кире бар. Салкынныҥ ортојылдык тӱргени 4,3 м/с.

Тайгаларында јӱзӱн-јӱӱр аҥдар јӱрет: айу, бӧрӱ,тӱлкӱ, койон, јеекен, агас, албаа, јоонмойын, кӧрӱк, јараа, марал, аҥ, элик, булан[5]. Куштардаҥ кедери тарал, карган, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, талеҥко, мӱркӱт, карчага, јелечи, мечиртке, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк. Сууда балык кезем астаган да болзо, чараган ла база кезик бӱдӱм балык бар.

Чӧл-јалаҥдарлу, агаш-тажы ыраак јер. Кӧп сабада тыт, мӧш, чиби, кайыҥ ӧзӧр јер[6]. Јаан јакшы одорлордо јӱзӱн-јӱӱр ӧлӧҥ лӧ јердиҥ јиилеги. Арал-јыдуларда тийиҥкат, бороҥот, кызылгат ӧзӧт. Меестерде маҥыр, јонјолой, сӧҥӱскен, кӧрмӧсјиилек, тайа. Саста кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ лӧ о.ӧ. Јакшы јылда аштыҥ тӱжӱми бийик болот, маала-ажы да јакшы бӱдер, је кӱйгекте эмезе јут јылда тӱжӱм јок.

Јери ле јолдоры

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурттыҥ текши јери 211,6 га[7] Ол тоодо: улус јадар јерлердиҥ кеми 128,51 га , јуртээлемде тузаланар јердиҥ кеми 28,83 га, јонго керектӱ тудумдар 9,15 га, производстволык јерлер 10,29 га, инженер ле транспорттыҥ инфраструктуразы 33,85 га, окылу учурлу 0,97 га, аҥылу јерлер 0,1 га[7]. Экинур јурттыҥ сыны тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар 1 км 542 м, кӱнчыгыштаҥ кӱнбадыш јаар 2 км 326 м[8].

Јуртта 10 ором: Јаҥы,Н. У. Улагашевтиҥ, К. К. Тысовтыҥ, С. Туткушевтиҥ, В. М. Туймечековтыҥ, Амыр-энчӱниҥ, П. Е. Кудачинниҥ, Колхозтыҥ, Ю. А. Гагаринниҥ, Ч. К. Агинниҥ[9]. Јурттыҥ оромдорыныҥ текши узуны ла ээлемдерге јетире јолдордыҥ узуныла кожо 16,22 км[7].

Јуртта туралар бир кат агаш, јелӱ, оныҥ кеми 2000 м². Јурттыҥ кӱнчыгыш јанында, Улагашевтиҥ оромында агаш бир кат экиквартирный туралар бар. Улус јадар фонд фонд 23,5 тыс. м², јадар јерле улустыҥ јеткилделгени ортолой бир кижиге 13,7 м²[7].

Экинурга једетен ӱч јол бар. Улалу — Чаргы (Чуйдыҥ трагынаҥ оҥ јанына эбирер) — Кӧкӧйӧниҥ боочызы, Чакырдыҥ боочызы — Экинур; Улалу — Себиниҥ боочызы, Туйактуга јетпей јӱрӱп, Чуйдыҥ трагынаҥ оҥ јаны јаар эбирер — Кеҥи — Јабаган — Экинур; Алтай Крайдаҥ келзе, Јаш-Тура — Солонешный — Чаргы-Оозы — Экинур.

Улалу — Кан-Оозы деп јолдыҥ айрылчык јолы Јабаганды ӧдӧлӧ, оҥ јаныла барат 16 км. Аймактыҥ тӧс јерине јетире 18 км. Улалуга јетире эки јолло једерге јараар, бирӱзи Чакырдыҥ боочызы ажыра Беш-Ӧзӧк, Кӧкӧйӧниҥ боочызы, Чаргы, Улалу. Экинчизи узада јол — Јабаганныҥ боочызы, Туйактунаҥ ары Чуйдыҥ трагына чыгала, Себиниҥ боочызы, Шабалин, Улалу.

«Чаргы-Оозы — Јалаҥый-Бажы — Экинур» деп регионал учурлу кӧӧлик јолдыҥ учы (идентификационный темдеги 84К-123[10], узуны 47,46 км, ӱсти сай-кумак)[11].

Экинур јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Аймактыҥ тӧс јери Кан-Оозы 16 км
Республикан тӧс кала Улалу 210 км, 300 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы 250 км, 300 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва 3900 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 514,5 км-деҥ 130 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 610,8 км-деҥ 100 км

Јурт 1756 јылда тӧзӧлгӧн.

Эл-јонныҥ тоозы
2010[12]2011[13]2012[14]2013[15]2014[16]2015[17]2016[18]2017[19]2018[20]2019[21]2020[22]2021[2]
166116571644163216641693169916851685167016741646

Ук-калыктары

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжыла 1634 кижиниҥ 98 % алтайлар болгон[3].

Инфраструктуразы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • јурт јеезениҥ администрациязы;
  • орто ӱредӱлӱ школ;
  • балдардыҥ туразы;
  • эмчилик;
  • культураныҥ байзыҥы;
  • библиотека;
  • магазин;
  • пилорама.

Экономиказы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Кӧп саба билелер таҥынаҥ ээлемдӱ. Јаан производстволык ээлемдер јок. Јылкы мал, соок тумчукту, оок мал азыраары. Туризм.

  • Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (1968 ј., П. Е. Кудачинниҥ оромы, 12Б)[23][24];

Археологиялык

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Эмеген ӧзӧктӧ ташта јурамалдар. Јурттаҥ 4 км ыраакта(1358)[25];
  • Мӧҥкӱсалгыш (1446), Сары-Кобы (1489,1342)[25].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[25].

Ар-бӱткендик

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Байлу кыр Алтын-Туу (1352)[25];
  • Аржан суу, Байанјӱрек ӧзӧктиҥ эдегинде;
  • Куйлу (пещера) (1391), Экинурдыҥ тӱштӱк јанында[25].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[25].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јарлу улузы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  1. 1,0 1,1 Яконур
  2. 2,0 2,1 Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2021 года (орус.). Дата обращения: кандык айдыҥ 27 кӱни, 2021. Архивировано кӱӱк айдыҥ 2 кӱни, 2021 јыл.
  3. 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  4. Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — С. 80,236. — 397 с.
  5. Собанский Г. Г. Звери Алтая. — Барнаул: [б.и.], 2005.
  6. Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001
  7. 7,0 7,1 7,2 7,3 Генеральный план муниципального образования Яконурское сельское поселение Усть-Канского района Республики Алтай (недоступная ссылка). Дата обращения: 1612132081. Архивировано 1610204036.
  8. Карта села Яконур
  9. Онлайн-карта Республики Алтай с улицами и номерами домов.
  10. Региональная трасса 84К-123
  11. Постановление Правительства Республики Алтай от 12.04.2018 N 107 «Об утверждении Перечня автомобильных дорог общего пользования регионального значения Республики Алтай и признании утратившими силу некоторых постановлений Правительства Республики Алтай»
  12. Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  13. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  14. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года по муниципальным образованиям Республики Алтай
  15. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013 јыл.
  16. Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  17. Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  18. Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  19. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года (орус.) (31 јаан изӱ ай 2017). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2017. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2017 јыл.
  20. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года (орус.). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 25 кӱни, 2018. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 26 кӱни, 2018 јыл.
  21. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2019 года (орус.). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2019.
  22. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2020 года (орус.). Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 17 кӱни, 2020. Архивировано ӱлӱрген айдыҥ 17 кӱни, 2020 јыл.
  23. Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: јаҥар айдыҥ 3 кӱни, 5383. Архивировано 1610213696.
  24. http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/Список-объектов-культурного-наследияpdf
  25. 25,0 25,1 25,2 25,3 25,4 25,5 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
  26. Каинчин Ј.Б.[1]
  27. Бельчекова Н. Б.[2]
  28. Айдыш Яймин[3]
  29. Туйменов Ш.[4]
  30. Чекуракова Л. Н.[5]