Экинур
Јурт | |
Экинур | |
---|---|
орустап Яконур | |
51°02′08″ с. ш. 84°52′28″ в. д.HGЯO | |
Эл-тергее | Россия |
Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
Муниципал аймак | Кан-Оозы |
Јурт јеезе | Экинурдыҥ |
Тӱӱкизи ле географиязы | |
Бийиги | 1082[1] м |
Климады | орто-континентал |
Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
Эл-јонныҥ тоозы | |
Эл-јонныҥ тоозы | ↘1646[2] кижи (2021) |
Ук-калыктар | алтайлар 98 %[3] |
Окылу тил | алтай, орус |
Тоолорлу идентификаторлор | |
Телефонныҥ коды | +7 38841 |
Почтаныҥ индекси | 649461 |
АТТК-ныҥ коды | 84235888001 |
МТТК-ныҥ коды | 84635488101 |
Номер в ГКГН | 0154275 |
|
Экинур (орустап Яконур ) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кан-Оозы аймагында Экинурдыҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.
Этимологиязы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Экинур орустап большое, широкое озеро[4].
Физико-географиялык темдектери
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Географиязы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јурт Туулу Алтайдыҥ кӱнбадыш келтейинде, тӱндӱк јанында Тӱӱкейдиҥ, Эзимниҥ, Наралканыҥ сын тайгалары, Эмегенниҥ, Быргастыныҥ, Ӧбӧгӧнниҥ суулары Канныҥ суузына киргенинде турат. Тӱштӱк јанында Канныҥ сазы кӧлдиҥ јаныла, Кан-Оозы јуртка јетире чӧйилет. Кӱнчыгыш келтейинде байлу кыр Алтын-Туу Јабаган јаар турат. Тӱндӱктей эки боочы бирӱзи Келейдиҥ, бу јолло Солонешный аймакка једер арга бар, экинчи боочы Јалаҥый-Бажыныҥ, оноҥ ары Јалаҥыйга, Чаргы-Оозына, Моты-Оозына, Келейге айланып келер арга бар. Ӱч ӧзӧк Быргасты, Эмеген ле Ӧбӧгӧн чӧйилип, бир јерге баштары биригет. Ачык, чӧл-јалаҥ јер, элбек кыраларлу, одор-јалаҥдарлу, јаан састу. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1082 метрге бийик[1]. Экинур јурттыҥ рельефы чӧл јерге тӱҥей.
Климады
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Климады орто-континентал. Кӱскиде ле кышкыда тыҥ салкындар тӱштӱк јанынаҥ согот. Узун кыш, кышкыда тыҥ салкындар болуп, јааган карды ӱзе учура берет. Ортоайлык соок −20..21 °С, чаган айда тыҥ сооктор −35..40 °С једе берет. Јай кыска, ортоайлык температура +15° С, јаан изӱ айда тыҥ ла изӱ кӱндерде +25..+30 °С болуп јат. Кейдиҥ чыгы ла јуттыҥ ортојылдык кеми 452—500 мм кире бар. Салкынныҥ ортојылдык тӱргени 4,3 м/с.
Аҥ-кужы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Тайгаларында јӱзӱн-јӱӱр аҥдар јӱрет: айу, бӧрӱ,тӱлкӱ, койон, јеекен, агас, албаа, јоонмойын, кӧрӱк, јараа, марал, аҥ, элик, булан[5]. Куштардаҥ кедери тарал, карган, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, талеҥко, мӱркӱт, карчага, јелечи, мечиртке, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк. Сууда балык кезем астаган да болзо, чараган ла база кезик бӱдӱм балык бар.
Ӧзӱмдери
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Чӧл-јалаҥдарлу, агаш-тажы ыраак јер. Кӧп сабада тыт, мӧш, чиби, кайыҥ ӧзӧр јер[6]. Јаан јакшы одорлордо јӱзӱн-јӱӱр ӧлӧҥ лӧ јердиҥ јиилеги. Арал-јыдуларда тийиҥкат, бороҥот, кызылгат ӧзӧт. Меестерде маҥыр, јонјолой, сӧҥӱскен, кӧрмӧсјиилек, тайа. Саста кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ лӧ о.ӧ. Јакшы јылда аштыҥ тӱжӱми бийик болот, маала-ажы да јакшы бӱдер, је кӱйгекте эмезе јут јылда тӱжӱм јок.
Јери ле јолдоры
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јурттыҥ текши јери 211,6 га[7] Ол тоодо: улус јадар јерлердиҥ кеми 128,51 га , јуртээлемде тузаланар јердиҥ кеми 28,83 га, јонго керектӱ тудумдар 9,15 га, производстволык јерлер 10,29 га, инженер ле транспорттыҥ инфраструктуразы 33,85 га, окылу учурлу 0,97 га, аҥылу јерлер 0,1 га[7]. Экинур јурттыҥ сыны тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар 1 км 542 м, кӱнчыгыштаҥ кӱнбадыш јаар 2 км 326 м[8].
Јуртта 10 ором: Јаҥы,Н. У. Улагашевтиҥ, К. К. Тысовтыҥ, С. Туткушевтиҥ, В. М. Туймечековтыҥ, Амыр-энчӱниҥ, П. Е. Кудачинниҥ, Колхозтыҥ, Ю. А. Гагаринниҥ, Ч. К. Агинниҥ[9]. Јурттыҥ оромдорыныҥ текши узуны ла ээлемдерге јетире јолдордыҥ узуныла кожо 16,22 км[7].
Јуртта туралар бир кат агаш, јелӱ, оныҥ кеми 2000 м². Јурттыҥ кӱнчыгыш јанында, Улагашевтиҥ оромында агаш бир кат экиквартирный туралар бар. Улус јадар фонд фонд 23,5 тыс. м², јадар јерле улустыҥ јеткилделгени ортолой бир кижиге 13,7 м²[7].
Экинурга једетен ӱч јол бар. Улалу — Чаргы (Чуйдыҥ трагынаҥ оҥ јанына эбирер) — Кӧкӧйӧниҥ боочызы, Чакырдыҥ боочызы — Экинур; Улалу — Себиниҥ боочызы, Туйактуга јетпей јӱрӱп, Чуйдыҥ трагынаҥ оҥ јаны јаар эбирер — Кеҥи — Јабаган — Экинур; Алтай Крайдаҥ келзе, Јаш-Тура — Солонешный — Чаргы-Оозы — Экинур.
Улалу — Кан-Оозы деп јолдыҥ айрылчык јолы Јабаганды ӧдӧлӧ, оҥ јаныла барат 16 км. Аймактыҥ тӧс јерине јетире 18 км. Улалуга јетире эки јолло једерге јараар, бирӱзи Чакырдыҥ боочызы ажыра Беш-Ӧзӧк, Кӧкӧйӧниҥ боочызы, Чаргы, Улалу. Экинчизи узада јол — Јабаганныҥ боочызы, Туйактунаҥ ары Чуйдыҥ трагына чыгала, Себиниҥ боочызы, Шабалин, Улалу.
«Чаргы-Оозы — Јалаҥый-Бажы — Экинур» деп регионал учурлу кӧӧлик јолдыҥ учы (идентификационный темдеги 84К-123[10], узуны 47,46 км, ӱсти сай-кумак)[11].
Экинур јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | ||
Аймактыҥ тӧс јери Кан-Оозы | 16 км | |
Республикан тӧс кала Улалу | 210 км, 300 км | |
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 250 км, 300 км | |
Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 3900 км | |
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 514,5 км-деҥ | 130 км | |
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 610,8 км-деҥ | 100 км |
Тӱӱкизи
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јурт 1756 јылда тӧзӧлгӧн.
Эл-јон
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Эл-јонныҥ тоозы | |||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
2010[12] | 2011[13] | 2012[14] | 2013[15] | 2014[16] | 2015[17] | 2016[18] | 2017[19] | 2018[20] | 2019[21] | 2020[22] | 2021[2] |
1661 | ↘1657 | ↘1644 | ↘1632 | ↗1664 | ↗1693 | ↗1699 | ↘1685 | →1685 | ↘1670 | ↗1674 | ↘1646 |
Ук-калыктары
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжыла 1634 кижиниҥ 98 % алтайлар болгон[3].
Инфраструктуразы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- јурт јеезениҥ администрациязы;
- орто ӱредӱлӱ школ;
- балдардыҥ туразы;
- эмчилик;
- культураныҥ байзыҥы;
- библиотека;
- магазин;
- пилорама.
Экономиказы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Кӧп саба билелер таҥынаҥ ээлемдӱ. Јаан производстволык ээлемдер јок. Јылкы мал, соок тумчукту, оок мал азыраары. Туризм.
Кереестер
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Тӱӱкилик
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Археологиялык
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- Эмеген ӧзӧктӧ ташта јурамалдар. Јурттаҥ 4 км ыраакта(1358)[25];
- Мӧҥкӱсалгыш (1446), Сары-Кобы (1489,1342)[25].
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[25].
Ар-бӱткендик
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- Байлу кыр Алтын-Туу (1352)[25];
- Аржан суу, Байанјӱрек ӧзӧктиҥ эдегинде;
- Куйлу (пещера) (1391), Экинурдыҥ тӱштӱк јанында[25].
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[25].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јарлу улузы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- Каинчин Ј. Б. (1938—2012) — бичиичи[26];
- Бельчекова Н. Б. (1953) — прозаик, журналист-очеркист, публицист[27];
- Яймин Айдыш (1955—2000) — ӱлгерчи[28];
- Туйменов, Шалба — ӱлгерчи[29];
- Чекуракова, Любовь — журналист, ӱлгерчи[30].
Ајарулар
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- ↑ 1,0 1,1 Яконур
- ↑ 2,0 2,1 Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2021 года (орус.). Дата обращения: кандык айдыҥ 27 кӱни, 2021. Архивировано кӱӱк айдыҥ 2 кӱни, 2021 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — С. 80,236. — 397 с.
- ↑ Собанский Г. Г. Звери Алтая. — Барнаул: [б.и.], 2005.
- ↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001
- ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 Генеральный план муниципального образования Яконурское сельское поселение Усть-Канского района Республики Алтай (недоступная ссылка). Дата обращения: 1612132081. Архивировано 1610204036.
- ↑ Карта села Яконур
- ↑ Онлайн-карта Республики Алтай с улицами и номерами домов.
- ↑ Региональная трасса 84К-123
- ↑ Постановление Правительства Республики Алтай от 12.04.2018 N 107 «Об утверждении Перечня автомобильных дорог общего пользования регионального значения Республики Алтай и признании утратившими силу некоторых постановлений Правительства Республики Алтай»
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1 . Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай . Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года по муниципальным образованиям Республики Алтай
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов) . Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы . Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы . Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы . Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года (орус.) (31 јаан изӱ ай 2017). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2017. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2017 јыл.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года (орус.). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 25 кӱни, 2018. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 26 кӱни, 2018 јыл.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2019 года (орус.). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2019.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2020 года (орус.). Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 17 кӱни, 2020. Архивировано ӱлӱрген айдыҥ 17 кӱни, 2020 јыл.
- ↑ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: јаҥар айдыҥ 3 кӱни, 5383. Архивировано 1610213696.
- ↑ http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/Список-объектов-культурного-наследияpdf
- ↑ 25,0 25,1 25,2 25,3 25,4 25,5 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
- ↑ Каинчин Ј.Б.[1]
- ↑ Бельчекова Н. Б.[2]
- ↑ Айдыш Яймин[3]
- ↑ Туйменов Ш.[4]
- ↑ Чекуракова Л. Н.[5]