Кара-Суу (Кан-Оозы аймак)

Википедия сайттаҥ
Јурт
Кара-Суу (Кан-Оозы аймак)
орустап Озёрное (Усть-Канский район)
50°59′53″ с. ш. 84°45′52″ в. д.HGЯO
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Кан-Оозы
Јурт јеезе Кӧзӱлдиҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги 1088[1] м
Климады орто-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы ↘172[2] кижи (2016)
Ук-калыктар алтайлар 100%[3]
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 38841
Почтаныҥ индекси 649450
АТТК-ныҥ коды 84235830003
МТТК-ныҥ коды 84635430111
Кара-Суу (Кан-Оозы аймак) (Россия)
Кара-Суу (Кан-Оозы аймак)
Москва
Кара-Суу (Кан-Оозы аймак) (Алтай Республика)КытатМонголияКазахстанТываХакасияКемерово областьАлтай крайКош-Агаш аймакУлалуМайма аймакОҥдой аймакТурачак аймакУлаган аймакКан-Оозы аймакКӧксу-Оозы аймакЧамал аймакЧоо аймакШабалин аймак
Кара-Суу (Кан-Оозы аймак) (Алтай Республика)
Улалу
Кара-Суу (Кан-Оозы аймак)


Кара-Суу (орустап Озерное ) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кан-Оозы аймагында Кӧзӱлдиҥ јурт јеезезине кирет.

Этимологиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Кара-Суу орустап незамерзающий источник[4].

Физико-географиялык темдектери[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Географиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт Туулу Алтайдыҥ кӱнбадыш јанында, Канныҥ сазыныҥ јаказында, кӧлдӧҥ ыраак јокто турат. Кара-Сууныҥ кӧли тыҥ ла јаан эмес, балык јок. Айландыра ачык чӧл јалаҥ јерлер. Кӧлди айландыра састып калган. Ырак јокто Алмысту-Боом, Чарыштыҥ јарадында. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1088 метрге бийик[1].

Климады[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Климады орто-континентал. Кыш ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ ала, кандык айдыҥ бажына јетире турат. Соок ло деген чаган айда ортоайлык температура −19 °C, кар мында калыҥ тӱжет, тыҥ салкындар болбойт. Јай кичӱ изӱ айдаҥ башталып, сыгын айдыҥ бажына једет, кыска ла серӱӱн. Ортоайлык изӱ +18..+20 °C болот. Кейдиҥ чыгы 450—500 мм. Салкынныҥ ортојылдык тӱргени 4,5 м/с.

Аҥ-куштары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тайгаларында јӱзӱн-јӱӱр аҥдар јӱрет: айу, бӧрӱ,тӱлкӱ, койон, јекен, агас, албаа, јоонмойын, кӧрӱк, јараа, марал, аҥ, элик, булан, тооргы[5]. Куштардаҥ кедери тарал, карган, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, талеҥко, мӱркӱт, карчага, јелечи, мечиртке, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк бар. Сууда балык кезем астаган да болзо, чараган, сӧлӧм лӧ база кезик бӱдӱм балык бар.

Ӧзӱмдери[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Айландыра кырларды, аркаларды кӧп сабада тыт агаш бӱркейт, бийиктей мӧш, суујараттай тал, чиби ле кайыҥ, каргана ӧзӧт. Меесте тегенек, маҥыр, јонјолой, кылбыш, кӧжнӧ.

Ачык јалаҥ јерде јӱзӱн-јӱӱр ӧлӧҥ, јыраа бар: адарткы, ай-каајы, айу-сырга, алаҥуш, балтырган, баргаа, буланат, бастый ла о.ӧ. Састу јерде кыйгак ӧлӧҥ, јеҥес, кулузын, ийттырмак, кылганак таркаган[6]. Озодоҥ бери кедери тайгада, јайлуларда ӧлӧҥ-чӧп, тазыл-тамыр кӧп болгон, је улустыҥ кичеебес кылыгынаҥ кӧп эм ӧлӧҥдӧр торт јоголорго јеткен. Ол тоодо кызыл тазыл (орустап копеечник чайный), марал (орустап маральник), алтын-тазыл (орустап родиола розовая) ла оноҥ до ӧскӧ кӧп чечектер ле ӧлӧҥдӧр[7].

Јери ле јолдоры[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурттыҥ текши јери 58,8 га. Ол тоодо: улус јадар јерлердиҥ кеми 27,5 га, јонго керектӱ тудумдар 0,81 га, ээлемдӱ јерлер 0,47 га, окылу јерлер 11,99 га, аҥыланган 13,13 га, ӧскӧ јерлер, текши јерле кожо 4,9 га[8]. Кара-Суу јурттыҥ сыны тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар 700 м, тууразы кӱнчыгыштаҥ кӱнбадыш јаар 936 м[9]. Јуртта 3 ором: Казаковтыҥ, Кыдрашевтиҥ, Јаҥы[10]. Јурттыҥ оромдорыныҥ текши узуны ла ээлемдерге јетире јолдордыҥ узуныла кожо 3,43 км[8].

Кара-Суу јуртка једетен «Кӧзӱл — Кара-Суу»(19 км) деп јол ло регионал учурлу «Кан-Оозы — Кара-Суу» деп јолдор бар (идентификационный темдеги 84К-110[11], узуны 8 км)[12].

Кара-Суу јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Кӧзӱл 19 км
Аймактыҥ тӧс јери Кан-Оозы 9 км
Республикан тӧс кала Улалу 210 км, 280 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы 270 км, 300 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва 4000 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 514,5 км-деҥ 130 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 610,8 км-деҥ 120 км

Тӱӱкизи[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн.

Эл-јон[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Эл-јонныҥ тоозы
2010[13]2011[14]2012[14]2013[14]2014[15]2015[16]2016[2]
181→181↗190↘188↘184↘180↘172

Берилген таблицада кӧргӱзилген јылдарда улустыҥ тоозы астап баратканы иле кӧрӱнет.

Ук-калыктары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 162 кижи болгон, олордыҥ 100 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].

Инфраструктуразы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • баштамы школ;
  • эмчилик;
  • стадион;
  • магазин.

Экономиказы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јаан ээлемдер јок. Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы мал, соок тумчукту ла оок мал азыраары. Туризм.

Кереестер[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тӱӱкилик[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Археологиялык[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Ташта јурамалдар (1431)[17];
  • Јебрен корум, Сары-Кобы деп јерде (1446)[17].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[17].

Ар-бӱткендик[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Байлу туу;
  • Тоҥмок суу;

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Jурттыҥ кирер алдына соктырткан jурук
    Jурттыҥ кирер алдына соктырткан jурук
  • Кееркедип эткен jурттыҥ ады
    Кееркедип эткен jурттыҥ ады
  • Ада-Тöрöл учун Улу jууныҥ ат-нерелÿ туружаачызыныҥ Казаков Т. Т. адыла адалган ороом
    Ада-Тöрöл учун Улу jууныҥ ат-нерелÿ туружаачызыныҥ Казаков Т. Т. адыла адалган ороом
  • Jурттыҥ клубы
    Jурттыҥ клубы
  • Агашла иштеер ээлем
    Агашла иштеер ээлем
  • Уй-малаштыҥ ээлеми
    Уй-малаштыҥ ээлеми

Јарлу улузы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Кыдрашев Ч. К. (05.01.1914—23.02.1997) — Совет ӧйдӧ политик, Горно-Алтайскта облисполкомдо иштеген (1944—1948)[18].
  • Сергей Темеев (07.03.1957) — журналист, Восточно-Сибирский институт культуры божоткон (1981,Улан-Удэ), ИТАРТАСС-тыҥ корреспонденти (20 јыл, 90-чы јылдар, Москва), Эл Курултайдыҥ пресссекретари (1993—1997), Алтай Республиканыҥ Кӱндӱлӱ журналисти (2007)[19].
  • Немцев И. Т. (09.03.1942—18.08.2015)— спортчы, Алтай Республиканыҥ нерелӱ тренери, Майманыҥ ДЮСШ-да 35 јыл таскадаачы-тренер (высшей категории) болгон, оныҥ тӧрт спортчызы гиря спортло телекейлик маргаандарда чемпиондор болгон, Россияныҥ гиря спортло кӧп катап чемпионы (16 катап), СССР-дыҥ Мастера спорта международного класса, 4 катап телекейдиҥ спорт-ветерандары ортодо чемпион «Легенда гиревого спорта», Олимпий оттыҥ эстафетазында факелоносец болгон («Сочи-2014»), «За заслуги в развитии физической культуры и спорта», «Отличник физической культуры и спорта», орден «Крылатого Льва», спортивный «Оскар» ла о.ӧ. кӧп тоолу кайралдарлу[20].

Ајарулар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  1. ↑ 1,0 1,1 Озерное (Усть-Канский район).
  2. ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  3. ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  4. ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — С. 80,236. — 397 с.
  5. ↑ Собанский Г. Г. Звери Алтая. — Барнаул: [б.и.], 2005.
  6. ↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.
  7. ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
  8. ↑ 8,0 8,1 Генеральный план муниципального образования Козульское сельское поселение Усть-Канского района Республики Алтай (недоступная ссылка). Дата обращения: 1610084610. Архивировано 1610204036.
  9. ↑ Карта села Озерное.
  10. ↑ Онлайн-карта Республики Алтай с улицами и номерами домов.
  11. ↑ Региональная трасса 84К-110
  12. ↑ Постановление Правительства Республики Алтай от 12.04.2018 N 107 «Об утверждении Перечня автомобильных дорог общего пользования регионального значения Республики Алтай и признании утратившими силу некоторых постановлений Правительства Республики Алтай»
  13. ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  15. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  16. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
  18. ↑ Кыдрашев Ч. К.[1]
  19. ↑ Темеев С. С.[2]
  20. ↑ Немцев И. Т.[3]

Тайантылар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Алган јери - "https://alt.wikipedia.org/w/index.php?title=Кара-Суу_(Кан-Оозы_аймак)&oldid=45574"