Јар-Айыл

Јурт
Јар-Айыл
орустап Верх-Бийск
Ту Юю, кыдат эмчилик академия (Мост через реку Бия в Верх-Бийске)
52°02′13″ с. ш. 87°05′26″ в. д.
Эл-тергее	Россия
Федерацияныҥ субъекты	Алтай Республика
Муниципал аймак	Турачак
Јурт јеезе	Тоҥ-Тоштыҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги	370 м
Климады	орто-континентал
Ойдиҥ поязы	UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы	↗465 кижи (2016)
Ук-калыктар	орустар 84 %
Окылу тил	алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды	+7 38843
Почтаныҥ индекси	649151
АТТК-ныҥ коды	84225870002
МТТК-ныҥ коды	84625470106
Номер в ГКГН	0606073
Јар-Айыл Москва Јар-Айыл (Алтай Республика) Улалу Јар-Айыл
Медиафайлдар Викискладта

Јар-Айыл (орустап Верх-Бийск) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Турачак аймагында Тоҥ-Тоштыҥ јурт јеезезине кирет.

Этимологиязы

Јар-Айыл — чар, јар, јарат, орустап аил на берегу.

Физико-географиялык темдектери

Географиязы

Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱндӱк јанында, Аба-Јыштыҥ ортозында, Ӧӧн сууныҥ оҥ јарадында, Баланак деп јаан састыҥ јанында турат. Айландыра тудуш ла туй тайга, Сазапкы, Адыјок ло Веселая деп кырлар курчайт.

Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 370 метрге бийик.

Климады

Климады орто-континентал. Ортојылдык температура +1,2 °C, чаган айдыҥ ортоайлык температуразы −14,4 °C, ортојылдык јуттыҥ кеми 855 мм. Алтайда айы-кӱни јымжак јер, кышкыда тыҥ соок јок, је кар јаан тӱжет, кӧл чаган айдыҥ ортозы киреде тошло туй бӱркеле берет. Тӱндӱктеҥ салкындар соок кей экелет, кӱрттиҥ бийиги кезик јерде 2-3 метрге једет. Јайгыда база тыҥ изӱлер болбойт, 30-35 градустаҥ ӧрӧ кӧдӱрилбейт јаан изӱ айда, кей серӱӱн ле чыкту.

Аҥ-куштары

Аба-Јыш (орустап черневая тайга) кара туйук агаштарлу, јерлери аазый сӱреен аҥдык болгон дежет. Ондо јаткан улус улай аҥдайтан болгон. Айу, бӧрӱ, јеекен, какай, тӱлкӱ кӧп болгон. ООк то аҥдар кӧп болгон эмей: койон, агас, албаа, киш, суузар, калазак, сыгырган, тийиҥ, кӧрӱк ле о.ӧ.. Калганчы ӧйдӧ аҥ-куш астап, экология коомойтыганыла, улустыҥ кӧптӧгӧниле колбулу айалга боло берген. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген аҥдар ол- тооргы, маны, ак-кийик, сууныҥ камдузы, олордыҥ тоозы кезем астаган. Оок куштар ол каргаа, саҥыскан, тарал, кӧктийек, кӱӱк, кас, турна, бӧднӧ, чай, кӱртӱк, томыртка. Куштардаҥ: кӱртӱк, чай, сымда, мечиртке, ӱкӱ, тарал.

Ӧзӱмдери

Тайганыҥ ортозында аламыктарда јердиҥ ажы јакшы бӱдет — јӱзӱн башка јиилектер, кузук, калба, орляк, мешкелер. Кӧп сабада кара ийне бӱрлӱ агаш ӧзӧт, мӧш, јойгон, чиби, карагай, тыт, кӧп тоолу башка-башка бӱдӱмдӱ јыра-тайалар, ойык јабыстай јерлерде ле чала састалган тегериктерде база јыралар, тал, беле, чычрана, каргана, ӧзӧт. Ого коштой јӱзӱн-јӱӱр јиилектер: уй кӧс, бороҥот, јер-јиилек, тийиҥкат, тожла, кайыҥкат, торбос (орустап клюква), тайа (орустап жимолость), кызылкат, кӧк-кат (орустап голубика), кара агаш-јиилек (орустап ежевика), кара-кат, эмезе кара торбос (орустап черника), ийт-тумчук (орустап шиповник), ого коштой кӧжнӧ, калба.

Јайдыҥ ӧйинде јылу, чыкту кейге толтыра ла чечектер ӧзӱп, чечектеп, бвжып ӱрендерин чачат: балузын, јыракы-ӧлӧҥ, јыдунак (орустап душица), калаш-чечек (орустап первоцвет), ийт-тырмак. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» киргендери: алтын тазыл, кызыл тазыл, сыгын-от, марал-чечек ле о.ӧ..

Јери ле јолдоры

Јуртта 15 ором: Јараттай, састу, Карагайлу, Гагаринниҥ, Ленинниҥ, Агашту, Промышленный, Ишмекчилердиҥ, Советский, Телецкий, Школдыҥ, Кузендердиҥ заимказы, Јараттай кош ором, агашту, Олјонныҥ јери. Орык јолдор, јойу ла атту јӱрер.

Јар-Айыл јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Тоҥ-Тош	11 км
Аймактыҥ тӧс јери Турачак	27 км
Республикан тӧс кала Улалу	120 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы	210 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва	4000 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 435,7 км-деҥ (Майма)	130 км

Тӱӱкизи

Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн.

Эл-јон

Эл-јонныҥ тоозы
2010	2011	2012	2013	2014	2015	2016
507	↗508	↘487	↘477	↘467	↘460	↗465

Ук-калыктары

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 605 кижи болгон, олордыҥ 84 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон (чалкандулар, кумандылар, тубалар).

Окылу тил: орус, алтай.

Инфраструктуразы

• орто ӱредӱлӱ школ;
• библиотека;
• јурттыҥ клубы;
• стадион;
• балдардыҥ туразы;
• магазин;
• СТО;
• АЗС.

Экономиказы

Туризм. Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Агашла иштер.

Кереестер

Тӱӱкилик

• Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда корогон јерлештерге кереес (Ленинниҥ оромы,9);
• В. И. Ленинниҥ кайада сӱри (1956 ј., Тоҥ-Тоштыҥ јурт јеезези, «Јаш-Тура — Турачак» деп јолдыҥ јанында, «Иконостас» деп атту кырда).

Ар-бӱткендик

• Аржан суу. Байлу;
• Ӱч-Сӱӱри кыр. Байлу;
• Бийдиҥ-Јалы боочы. Байлу.

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.