Перейти к содержанию

Толый

Јурт
Толый
орустап Тулой
52°00′19″ с. ш. 87°07′24″ в. д.HGЯO
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Турачак
Јурт јеезе Кебезенниҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги 462[1] м
Климады орто-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы 196[2] кижи (2016)
Ук-калыктар тубалар 64 % (2002)[3]
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 38843
Почтаныҥ индекси 649152
АТТК-ныҥ коды 84225840003
МТТК-ныҥ коды 84625440116
Номер в ГКГН 0154538
Толый (Россия)
Толый
Москва
Толый (Алтай Республика)КытатМонголияКазахстанТываХакасияКемерово областьАлтай крайКош-Агаш аймакУлалуМайма аймакОҥдой аймакТурачак аймакУлаган аймакКан-Оозы аймакКӧксу-Оозы аймакЧамал аймакЧоо аймакШабалин аймак
Толый (Алтай Республика)
Улалу
Толый

Толый (орустап Тулой) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Турачак аймагында Кебезенниҥ јурт јеезезине кирет.

Этимологиязы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Толый орустап .

Физико-географиялык темдектери

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱндӱк келтейинде, Аба-Јыштыҥ ортозында, Ӧӧн лӧ Толый суулардыҥ бириккенинде турат. Тилаштар, Пеже, Спырна, Тала, Урчин деп туулар эбиреде курчайт. Туйук кара агаш, тайгада тегерик састар, кайыҥ, јойгон, карагай, аспак, чиби агаштар ӧзӧт. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 462 метрге бийик[1].

Климады орто-континентал. Кышкыда јаан кар јаайт, шуургандар кӱрттер, 25-30 градустаҥ тӧмӧн сооктор болбойт, јайгыда кей серӱӱн ле чыкту, тыҥ изӱлер болбойт. Јайгыда тайгада серӱӱн ле чыкту кей, јердиҥ ажыныҥ јакшы тӱжӱми улуска тузалу. Калба, орляк, јӱзӱн-јӱӱр јиилектер, эм ӧлӧҥдӧр, мешкелер јууп садуга улус апарат. Кышкыда јаан кар тӱжет, салкын бийик кӱрттер шуурып, јолдор јаантайын ла туйукталат. Узун соок кыш ла серӱӱн јай. Кейдиҥ ортојылдык температуразы 4,3 °С, јылуныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, сооктыҥ эҥ ле тыҥы −55 °С, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы 0 °С, баштапкы сооктор 05.06./08.09, сооктор јок кӱндер бир јылга 94, јут-чыктыҥ кеми јыл туркунына 826 мм, ортојылдык салкынныҥ кеми 1,3 м/с, 15 м/с тыҥ салкын бир јылда 10,3 кӱн. Кардыҥ, кӱрттиҥ тереҥи кышкыда 1,5-2 метрдеҥ ажыра болот кезик јерлерде.

Аба-Јыштыҥ аҥы-кужы астаган да болзо, корулу јерлерде (заповедникте) айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, какай, јеекен, шӱлӱзин, туйгактузы: булан, элик, марал, аҥ, оокторы: сарас, агас, јоонмойын, албаа, суузар, тийиҥ кӧрӱк, камду ла оноҥ до ӧскӧзи[4]. Кезик куштардыҥ тоозы астап, Кызыл бичикке де киргени бар, ол барынтычы куштардаҥ кӧп сабазы: шоҥкор, ала-ылаачын, мечиртке, ӱкӱ[5]. Оок куштар ол каргаа, саҥыскан, тарал, кӧктийек, кӱӱк, кас, турна, бӧднӧ, чай, кӱртӱк, томыртка.

Тайганыҥ ортозында аламыктарда јердиҥ ажы јакшы бӱдет — јӱзӱн башка јиилектер, кузук, калба, орляк, мешкелер. Кӧп сабада кара ийне бӱрлӱ агаш ӧзӧт, мӧш, јойгон, чиби, карагай, тыт, кӧп тоолу башка-башка бӱдӱмдӱ јыра-тайалар, ойык јабыстай јерлерде ле чала састалган тегериктерде база јыралар, тал, беле, чычрана, каргана, ӧзӧт. Ого коштой јӱзӱн-јӱӱр јиилектер: уй кӧс, бороҥот, јер-јиилек, тийиҥкат, тожла, кайыҥкат, торбос (орустап клюква), тайа (орустап жимолость), кызылкат, кӧк-кат (орустап голубика), кара агаш-јиилек (орустап ежевика), кара-кат, эмезе кара торбос (орустап черника), ийт-тумчук (орустап шиповник), ого коштой кӧжнӧ, калба[6].

Јайдыҥ ӧйинде јылу, чыкту кейге толтыра ла чечектер ӧзӱп, чечектеп, бвжып ӱрендерин чачат: балузын, јыракы-ӧлӧҥ, јыдунак (орустап душица), калаш-чечек (орустап первоцвет), ийт-тырмак. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» киргендери: алтын тазыл, кызыл тазыл, сыгын-от, марал-чечек ле о.ӧ.[7].

Јери ле јолдоры

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 5 ором: Јараттай, В. Кыргызовтыҥ, Промышленный, Строительдердиҥ, Тӧс.

«Јаш-Тура — Улалу — Чоо — Јар-Айыл — Артыбаш» деп јолдыҥ … километринде оҥ јанындӧӧн бурыза, јуртка јетре … км.


Толый јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Кебезен 16 км
Аймактыҥ тӧс јери Турачак 35 км
Республикан тӧс кала Улалу 120 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы 210 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва 4000 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 435,7 км-деҥ (Майма) 130 км

Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. Совет ӧйдӧ јаан колхоз болгон. Улус агашпромхозто иштеген.

Эл-јонныҥ тоозы
2010[8]2011[9]2012[9]2013[9]2014[10]2015[11]2016[2]
224225223225217198196

Ук-калыктары

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тубалар, кумандылар, чалкандулар, орустар јуртайт. Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 215 кижи болгон, олордыҥ 64 % тубалар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон (алтайлар, кумандылар, чалкандулар)[3].

Окылу тил: орус, алтай[12].

Инфраструктуразы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • орто ӱредӱлӱ школ;
  • кӱӱлик санат;
  • балдардыҥ туразы;
  • јурттыҥ клубы;
  • библиотека;
  • стадион;
  • эмчилик;
  • магазин;
  • лесхоз.

Экономиказы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Туризм. Кажы ла биледе таҥынаҥ ээлемдӱ. Агашла иштер.

  • Торот туу. Байлу јер (1272)[13];
  • Тоҥмок суу. Байлу (1280)[13];
  • Ӱч-Сӱӱри кыр. Байлу (1273)[13].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[13].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јарлу улузы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  1. 1,0 1,1 Тулой (Толый)
  2. 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  3. 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  4. Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.
  5. Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  6. Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
  7. Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  8. Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  9. 9,0 9,1 9,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  10. Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  11. Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  12. Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
  13. 13,0 13,1 13,2 13,3 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.