Перейти к содержанию

Сӱрӱ

Википедия сайттаҥ
Јурт
Сӱрӱ
орустап Сюря
51°54′18″ с. ш. 87°03′11″ в. д.HGЯO
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Турачак
Јурт јеезе Кебезенниҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги 440[1] м
Климады орто-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы →5[2] кижи (2016)
Ук-калыктар орустар 54 % (2002)[3]
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 38843
Почтаныҥ индекси 649152
АТТК-ныҥ коды 84225840005
МТТК-ныҥ коды 84625440111
Номер в ГКГН 0202729
Сӱрӱ (Россия)
Сӱрӱ
Москва
Сӱрӱ (Алтай Республика)КытатМонголияКазахстанТываХакасияКемерово областьАлтай крайКош-Агаш аймакУлалуМайма аймакОҥдой аймакТурачак аймакУлаган аймакКан-Оозы аймакКӧксу-Оозы аймакЧамал аймакЧоо аймакШабалин аймак
Сӱрӱ (Алтай Республика)
Улалу
Сӱрӱ

Сӱрӱ (орустап Сюра) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Турачак аймагында Кебезенниҥ јурт јеезезине кирет.

Этимологиязы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Сӱрӱ — сӱӱри, учкур, орустап остроконечный[4].

Физико-географиялык темдектери

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Географиязы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт Алтай Республиканыҥ тӱндӱк јанында, Аба-Јыштыҥ ортозында, Сары-Кӧкшӧ сууныҥ кооланда, оҥ јанынаҥ ого Сӱӱриниҥ суузы кирет. Тӱштӱк-кӱнчыгыш јанынаҥ Сымылтыныҥ тайгаларыла тудуш. Ӱч-Сӱӱри кыр, Акан-Чуй, Пеже, Тала, Јаан Аталык, Кичӱ Аталык деп туулар туйук кара агашла бӱркелген турат. Агаш аразында кӧп састар. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 440 метрге бийик[1].

Климады

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Климады орто-континентал. Кыштыҥ кары сӱреен јаан тӱжет, сооктор ӧткӱре тыҥ болбойт. Ортојылдык температура +1,2 °C, чаган айдыҥ ортоайлык температуразы −14,4 °C, ортојылдык јуттыҥ кеми 855 мм. Алтайда айы-кӱни јымжак јер, кышкыда тыҥ соок јок, је кар јаан тӱжет, кӧл чаган айдыҥ ортозы киреде тошло туй бӱркеле берет. Тӱндӱктеҥ салкындар соок кей экелет, кӱрттиҥ бийиги кезик јерде 2-3 метрге једет. Јайгыда база тыҥ изӱлер болбойт, 30-35 градустаҥ ӧрӧ кӧдӱрилбейт јаан изӱ айда, кей серӱӱн ле чыкту.

Аҥ-куштары

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Аба-Јыш (орустап черневая тайга) кара туйук агаштарлу, јерлери аазый сӱреен аҥдык болгон дежет. Ондо јаткан улус улай аҥдайтан болгон. Айу, бӧрӱ, јеекен, какай, тӱлкӱ кӧп болгон. ООк то аҥдар кӧп болгон эмей: койон, агас, албаа, киш, суузар, калазак, сыгырган, тийиҥ, кӧрӱк ле о.ӧ.[5].

Калганчы ӧйдӧ аҥ-куш астап, экология коомойтыганыла, улустыҥ кӧптӧгӧниле колбулу айалга боло берген. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген аҥдар ол- тооргы, маны, ак-кийик, сууныҥ камдузы, олордыҥ тоозы кезем астаган[6]. Оок куштар ол каргаа, саҥыскан, тарал, кӧктийек, кӱӱк, кас, турна, бӧднӧ, чай, кӱртӱк, томыртка. Куштардаҥ: кӱртӱк, чай, сымда, мечиртке, ӱкӱ, тарал.

Ӧзӱмдери

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јойгон, чиби, аспак агаштар кӧбизинле ӧзӧт. Кыш сӱреен јаан карлу, бийик кӱрттерлӱ, сооктор 25-30 градустаҥ јабыс болбойт. Койу кара агаш ӧзӧт, ортозында јаан састарлу, јойгон, чиби, мӧш, кайыҥ, аспак, карагай ла тал[7]. Чыкту кей, јылу ыжык јер, јердиҥ кыртыжы јымжак учун ӧлӧҥ чӧп бийик ле койу ӧзӧт, эмеш ачык јадаҥдар ла меестерде јӱзӱн чечектер, јиилектер, јаскыда калба, орляк, кӧжнӧ лӧ кӱскиде кузук, эм ӧлӧҥдӧр лӧ тазылдар быжат. Састу јерде тӧҥӧзӧктӧрдӧ кыйгак ӧлӧҥ, кӧгӧзин ле камыш ӧзӧр. Кӱӱктаман, саргай, чейне, быркырууш чечек, ак чечек, калаш чечек ле о.ӧ. Јиилектердеҥ јайгыда каракат, тийиҥкат, кызылгат, бороҥот, јыдукара, чычрана, јодро јакшы тӱжӱм берет. «Республика Алтайдыҥ Кызыл бичигиниҥ» ӧзӱмдери ол эм-тазылдар: кызыл тазыл, алтын тазыл[8].

Аралдарда јӱзӱн-јӱӱр тайа, јыраа, каргана туй ла јайылып ӧзӧт.

Кӧп суулар, састар кейди чыкту, серӱӱн эдет јайгыда.

Јери ле јолдоры

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 3 ором: Јараттай, Совхозный, Мӧштӱ.

Эки јол. Бирӱзи Кебезеннеҥ ала Кезекеш кырды эбирип, тӱндӱк јанынаҥ келер, экинчизи Пыжы-Оозы јурттаҥ ала Јелбеген кырды (Сымылты сынныҥ бир учы) ажыра, Сӱӱри сууныҥ коолыла келер. Јолдор коомой. Кышкыда чек јол јок.


Сӱрӱ јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Кебезен 5 км
Аймактыҥ тӧс јери Турачак 54 км
Республикан тӧс кала Улалу 140 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы 230 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва 4000 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 435,7 км-деҥ (Майма) 150 км

Тӱӱкизи

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт 1856 јылда тӧзӧлгӧн.

Совет ӧйдӧ мында јаан колхоз болгон. Мында јаткан улус Агашпромхозто иштеп, једимдӱ јаткан.

Эл-јон

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Эл-јонныҥ тоозы
2010[9]2011[10]2012[10]2013[10]2014[11]2015[12]2016[2]
4→4↗5→5↗6↘5→5

Ук-калыктары

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 13 кижи болгон, олордыҥ 54 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон (тубалар ла шорлор)[3].

Окылу тил: орус, алтай[13].

Инфраструктуразы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Бастыра инфраструктуралык обьекттер Кебезенниҥ јурт јеезезинде. Лесхоз.

Экономиказы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Туризм. Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Агашла иштер.

Кереестер

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Археологиялык

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Ар-бӱткендик

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Јелбеген кыр. Байлу (..)[14];
  • Кезекеш кыр. Байлу (..)[14];
  • Кара-Суу. Тоҥмок. Байлу (..)[14].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[14].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јарлу улузы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Ајарулар

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  1. ↑ 1,0 1,1 Сюра (Сӱрӱ)
  2. ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  3. ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  4. ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
  5. ↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.
  6. ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  7. ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
  8. ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  9. ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  11. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  12. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  13. ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 14,3 14,4 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.

Тайантылар

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Алган јери - "https://alt.wikipedia.org/w/index.php?title=Сӱрӱ&oldid=36196"