Шуй
| Јурт | |
| Шуй | |
|---|---|
| орустап Чуйка | |
| 51°57′58″ с. ш. 87°30′20″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Турачак |
| Јурт јеезе | Бийдиҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Бийиги | 497[1] м |
| Климады | орто-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | ↘78[2] кижи (2016) |
| Ук-калыктар | орустар 70 % (2002)[3] |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38845 |
| Почтаныҥ индекси | 649140 |
| АТТК-ныҥ коды | 84225810002 |
| МТТК-ныҥ коды | 84625410106 |
| Номер в ГКГН | 0154060 |
|
|
|
 Медиафайлдар Викискладта | |
.svg)
Шуй (орустап Чуйка) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Турачак аймагында Бийдиҥ јурт јеезезине кирет.
Этимологиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Шуй орустап
Физико-географиялык темдектери[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Географиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱндӱк келтейинде, Аба-Јыштыҥ ортозында, Шуй сууныҥ јарадында турат. Айландыра Кабак-Туу, Чыргай туу, Торот, Пеже деп кырлар курчайт. Туулартыҥ эҥ бийиги 1100 метр талайдыҥ кемјӱзинеҥ. Кырларында, кобы-јиктеринде туй кара агаш ӧзӧт — карагай, јойгон, кайыҥ, аспак, чиби, мӧш. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 497 метрге бийик[1].
Климады[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Климады орто-континентал. Кыш карлу ла салкынду, јолдор туйукталып калат. Сооктор 25-30 градустаҥ тӱшпейт, салкындар тӱндӱктеҥ согот. Јайгыда тыҥ изӱлер база јок, 25-35 градустаҥ кӧдӱрилбейт, кей серӱӱн ле чыкту. Ортојылдык температура +1,2 °С, чаган айдыҥ ортоайлык температуразы −14,4 °С, ортојылдык јуттыҥ кеми 855 мм. Алтайда айы-кӱни јымжак јер, кышкыда тыҥ соок јок, је кар јаан тӱжет, кӧл чаган айдыҥ ортозы киреде тошло туй бӱркеле берет. Тӱндӱктеҥ салкындар соок кей экелет, кӱрттиҥ бийиги кезик јерде 2-3 метрге једет. Јайгыда база тыҥ изӱлер болбойт, 30-35 градустаҥ ӧрӧ кӧдӱрилбейт јаан изӱ айда, кей серӱӱн ле чыкту.
Аҥ-куштары[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Кас, турна, бӧднӧ, чай, кӱртӱк, томыртка. Куштардаҥ: кӱртӱк, чай, сымда, мечиртке, ӱкӱ, тара. Аба-Јыш (орустап черневая тайга) кара туйук агаштарлу, јерлери аазый сӱреен аҥдык болгон дежет. Ондо јаткан улус улай аҥдайтан болгон. Айу, бӧрӱ, јеекен, какай, тӱлкӱ кӧп болгон. ООк то аҥдар кӧп болгон эмей: койон, агас, албаа, киш, суузар, калазак, сыгырган, тийиҥ, кӧрӱк ле о.ӧ.[4].
Калганчы ӧйдӧ аҥ-куш астап, экология коомойтыганыла, улустыҥ кӧптӧгӧниле колбулу айалга боло берген. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген аҥдар ол- тооргы, маны, ак-кийик, сууныҥ камдузы, олордыҥ тоозы кезем астаган[5]. Оок куштар ол каргаа, саҥыскан, тарал, кӧктийек, кӱӱкл.
Ӧзӱмдери[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Јайдыҥ ӧйинде мында јердиҥ ажы јакшы тӱжӱм берет — јӱзӱн-јӱӱр јиилектер, кузук, калба, орляк, эм ӧлӧҥдӧр, мешкелер. Јойгон, чиби, аспак агаштар кӧбизинле ӧзӧт. Кыш сӱреен јаан карлу, бийик кӱрттерлӱ, сооктор 25-30 градустаҥ јабыс болбойт. Койу кара агаш ӧзӧт, ортозында јаан састарлу, јойгон, чиби, мӧш, кайыҥ, аспак, карагай ла тал[6]. Чыкту кей, јылу ыжык јер, јердиҥ кыртыжы јымжак учун ӧлӧҥ чӧп бийик ле койу ӧзӧт, эмеш ачык јадаҥдар ла меестерде јӱзӱн чечектер, јиилектер, јаскыда калба, орляк, кӧжнӧ лӧ кӱскиде кузук, эм ӧлӧҥдӧр лӧ тазылдар быжат. Састу јерде тӧҥӧзӧктӧрдӧ кыйгак ӧлӧҥ, кӧгӧзин ле камыш ӧзӧр. Кӱӱктаман, саргай, чейне, быркырууш чечек, ак чечек, калаш чечек ле о.ӧ. Јиилектердеҥ јайгыда каракат, тийиҥкат, кызылгат, бороҥот, јыдукара, чычрана, јодро јакшы тӱжӱм берет. «Республика Алтайдыҥ Кызыл бичигиниҥ» ӧзӱмдери ол эм-тазылдар: кызыл тазыл, алтын тазыл[7]. Аралдарда јӱзӱн-јӱӱр тайа, јыраа, каргана туй ла јайылып ӧзӧт. Кӧп суулар, састар кейди чыкту, серӱӱн эдет јайгыда.
Јери ле јолдоры[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Јуртта 3 ором: Кайыҥду, Олјондо, Тӧс.
| Шоорно јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
| Администрациялык тӧс јер Бий | 14 км |
| Аймактыҥ тӧс јери Турачак | 67 км |
| Республикан тӧс кала Улалу | 160 км |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 250 км |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 4000 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 435,7 км-деҥ (Майма) | 170 км |
Тӱӱкизи[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. Совет ӧйдӧ бу јуртта агашла иштеер предприятиелер јакшы иштеген — лесхоз, пилорамалар, агаш белетеер комплекс (лесозаготовки), табынча алтын да казар прииск ачылган, је јербойыныҥ улузын бу ишке албайтан болгон. Алтынды 2000 јылга јетире каскан. Јуртта школ, балдардыҥ туразы, культураныҥ байзыҥы ла оноҥ до ӧскӧ инфраструктуралык обьекттер иштеген болгон.
Эл-јон[тӱзедер | кодты тӱзедер]
| Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 2010[8] | 2011[9] | 2012[9] | 2013[9] | 2014[10] | 2015[11] | 2016[2] |
| 99 | →99 | ↘96 | ↘92 | ↘90 | ↘86 | ↘78 |
Ук-калыктары[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Орустар, тубалар, кумандылар јадат. Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 172 кижи болгон, олордыҥ 70 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].
Окылу тил: орус, алтай[12].
Инфраструктуразы[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Бастыра инфраструктуралык обьекттер Бийдиҥ јурт јеезезинде.
Экономиказы[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Туризм. Кажы ла биледе таҥынаҥ ээлемдӱ. Агашла иштер.
Кереестер[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Ар-бӱткендик[тӱзедер | кодты тӱзедер]
- Куру ла Толоон сууныҥ ортозында боочы. Байлу (1302)[13];
- Эм-Суу. Байлу (1278)[13];
- Кабак-Туу. Байлу кыр[13];
- Чыргай деп байлу туу[13].
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[13].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Јарлу улузы[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Ајарулар[тӱзедер | кодты тӱзедер]
- ↑ 1,0 1,1 Чуйка (Шуй)
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.
- ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
- ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 9,0 9,1 9,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
- ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 13,4 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013
Тайантылар[тӱзедер | кодты тӱзедер]
 Турачак аймактыҥ јон јаткан јерлери | |||
|---|---|---|---|
 | Аймактыҥ тӧс јери: Турачак јурт |  | |