Перейти к содержанию

Шунарак

Википедия сайттаҥ
Јурт
Шунарак
орустап Шунарак (Осиновка)
52°27′23″ с. ш. 86°48′43″ в. д.HGЯO
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Турачак
Јурт јеезе Кӱрей кӧлдиҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги 265[1] м
Климады орто-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы ↘33[2] кижи (2016)
Ук-калыктар кумандылар 51 %,
орустар 27 %(2002)[3]
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 38843
Почтаныҥ индекси 649165
АТТК-ныҥ коды 84225860003
МТТК-ныҥ коды 84625460111
Номер в ГКГН 0154509
Шунарак (Россия)
Шунарак
Москва
Шунарак (Алтай Республика)
Шунарак (Алтай Республика)
Улалу
Шунарак

Шунарак (орустап Шунарак) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Турачак аймагында Кӱрей кӧлдиҥ јурт јеезезине кирет.

Этимологиязы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Шунарак (теленг. шын-ырак) орустап звон, бряцание[4].

Шанырак орустап купол аила[5]

Физико-географиялык темдектери

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Географиязы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱндӱк јанында, Аба-Јыштыҥ ортозында, Кызыл Гай тууныҥ эдегинде, Шунарак сууныҥ јарадында турат. Кичӱ Аталык, Јаан Аталык, Тобыр, Аначак деген туулар айландыра турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 265 метрге бийик[1].

Климады орто-континентал. Кышкыда јаан кар тӱжет, салкын бийик кӱрттер шуурып, јолдор јаантайын ла туйукталат. Узун соок кыш ла серӱӱн јай. Кейдиҥ ортојылдык температуразы 4,3 °С, јылуныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, сооктыҥ эҥ ле тыҥы −55 °С, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы 0 °С, баштапкы сооктор 05.06./08.09, сооктор јок кӱндер бир јылга 94, јут-чыктыҥ кеми јыл туркунына 826 мм, ортојылдык салкынныҥ кеми 1,3 м/с, 15 м/с тыҥ салкын бир јылда 10,3 кӱн. Кардыҥ, кӱрттиҥ тереҥи кышкыда 1,5-2 метрдеҥ ажыра болот кезик јерлерде.

Аба-Јыштыҥ аҥы-кужы астаган да болзо, корулу јерлерде (заповедникте) айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, какай, јеекен, шӱлӱзин, туйгактузы: булан, элик, марал, аҥ, оокторы: сарас, агас, јоонмойын, албаа, суузар, тийиҥ кӧрӱк, камду ла оноҥ до ӧскӧзи[6]. Кезик куштардыҥ тоозы астап, Кызыл бичикке де киргени бар, ол барынтычы куштардаҥ кӧп сабазы: шоҥкор, ала-ылаачын, мечиртке, ӱкӱ[7]. Оок куштар ол каргаа, саҥыскан, тарал, кӧктийек, кӱӱк, кас, турна, бӧднӧ, чай, кӱртӱк, томыртка.

Тайганыҥ ортозында аламыктарда јердиҥ ажы јакшы бӱдет — јӱзӱн башка јиилектер, кузук, калба, орляк, мешкелер. Кӧп сабада кара ийне бӱрлӱ агаш ӧзӧт, мӧш, јойгон, чиби, карагай, тыт, кӧп тоолу башка-башка бӱдӱмдӱ јыра-тайалар, ойык јабыстай јерлерде ле чала састалган тегериктерде база јыралар, тал, беле, чычрана, каргана, ӧзӧт. Ого коштой јӱзӱн-јӱӱр јиилектер: уй кӧс, бороҥот, јер-јиилек, тийиҥкат, тожла, кайыҥкат, торбос (орустап клюква), тайа (орустап жимолость), кызылкат, кӧк-кат (орустап голубика), кара агаш-јиилек (орустап ежевика), кара-кат, эмезе кара торбос (орустап черника), ийт-тумчук (орустап шиповник), ого коштой кӧжнӧ, калба[8].

Јайдыҥ ӧйинде јылу, чыкту кейге толтыра ла чечектер ӧзӱп, чечектеп, бвжып ӱрендерин чачат: балузын, јыракы-ӧлӧҥ, јыдунак (орустап душица), калаш-чечек (орустап первоцвет), ийт-тырмак. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» киргендери: алтын тазыл, кызыл тазыл, сыгын-от, марал-чечек ле о.ӧ.[9].

Јери ле јолдоры

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 1 ором: Алтай.

«Јаш-Тура — Турачак — Јар-Айыл» деп јолдо турат. Регионал учурлу кӧӧлик јолдыҥ темдеги 84К-11. Јуртка суу ажыра кечер арга бар.

Шунарак јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Кӱрей кӧл5 км
Аймактыҥ тӧс јери Турачак41 км
Республикан тӧс кала Улалу180 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы140 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва4000 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 435,7 км-деҥ (Майма)190 км

Јурт 1826 јылда тӧзӧлгӧн.

На сегодняшний день село находится на грани исчезновения. В годы Великой Отечественной войны из этого села ушло на фронт 400 человек, вернудось 200 [5].

Эл-јонныҥ тоозы
2010[10]2011[11]2012[11]2013[11]2014[12]2015[13]2016[2]
46→46→46↘43↘40↘37↘33

Ук-калыктары

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта кумандылар ла чалкандулар јадат. Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 41 кижи болгон, олордыҥ 51 % кумандылар, 27 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].

Окылу тил: орус, алтай[14].

Инфраструктуразы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Инфраструктуралык обьекттер ончо јурт јеезениҥ администрациялык тӧс јеринде Кӱрей кӧл јуртта.

Экономиказы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Туризм. Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Агашла иштер.

  • Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачылары-куманды улуска учурлалган мемориал. 2007 јылда эдилген[15].

Ар-бӱткендик

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Кызыл Кайа. Кумандылардыҥ байлу туузы[15];
  • Сары-Чоҥмо. Байлу кыр (1203)[15];
  • Кара суу. Тоҥмок (1280)[15].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[15].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јарлу улузы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  1. 1 2 Шунарак
  2. 1 2 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  3. 1 2 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  4. ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
  5. 1 2 Киндикова Н. М. «Алтайцы в контексте истории (этнокультурологический аспект)» Филология и человек. №1, 2008 г. Научный журнал.
  6. ↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.
  7. ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  8. ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
  9. ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  10. ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  11. 1 2 3 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  12. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  13. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  14. ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
  15. 1 2 3 4 5 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013
Алган јери - "https://alt.wikipedia.org/w/index.php?title=Шунарак&oldid=44382"