Тагда-Айыл

Википедия сайттаҥ
Јурт
Тагда-Айыл
орустап Санькин Аил
52°11′10″ с. ш. 87°06′17″ в. д.HGЯO
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Турачак
Јурт јеезе Тоҥ-Тоштыҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги 326[1] м
Климады орто-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы ↘115[2] кижи (2016)
Ук-калыктар кумандылар 51 %[3]
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 38843
Почтаныҥ индекси 649152
АТТК-ныҥ коды 84225870003
МТТК-ныҥ коды 84625470116
Номер в ГКГН 0154489
Тагда-Айыл (Россия)
Тагда-Айыл
Москва
Тагда-Айыл (Алтай Республика)КытатМонголияКазахстанТываХакасияКемерово областьАлтай крайКош-Агаш аймакУлалуМайма аймакОҥдой аймакТурачак аймакУлаган аймакКан-Оозы аймакКӧксу-Оозы аймакЧамал аймакЧоо аймакШабалин аймак
Тагда-Айыл (Алтай Республика)
Улалу
Тагда-Айыл

Тагда-Айыл (орустап Санькин Аил) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Турачак аймагында Тоҥ-Тоштыҥ јурт јеезезине кирет.

Этимологиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тагда-Айыл таг, туу. кыр, кырда јурт орустап селение под горой[4].

Физико-географиялык темдектери[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Географиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт Алтай Республиканыҥ тӱндӱк јанында, Аба-Јыштыҥ ортозында, Сары-Кӧкшӧ сууныҥ коолында турат.

Сары-Кӧкшӧниҥ оҥ кош суузы Сӱӱри деп суу. Айландыра кара јыш агаш. Кырлар Алтайдыҥ тӱштӱк јанында кырлардый бийик эмес, ачык јерлер јок, туй ла агашка бӱркеткен. Торот,Ужубе-Јелбеген, Урчин, Сапырна деп туулар курчайт. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 326 метрге бийик (по уровню с. Турочак, находящемуся поблизости)[1].

Климады[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Климады орто-континентал. Кышкыда јаан кар тӱжет, салкын бийик кӱрттер шуурып, јолдор јаантайын ла туйукталат. Узун соок кыш ла серӱӱн јай. Кейдиҥ ортојылдык температуразы 4,3 °С, јылуныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, сооктыҥ эҥ ле тыҥы −55 °С, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы 0 °С, баштапкы сооктор 05.06./08.09, сооктор јок кӱндер бир јылга 94, јут-чыктыҥ кеми јыл туркунына 826 мм, ортојылдык салкынныҥ кеми 1,3 м/с, 15 м/с тыҥ салкын бир јылда 10,3 кӱн. Кардыҥ, кӱрттиҥ тереҥи кышкыда 1,5-2 метрдеҥ ажыра болот кезик јерлерде.

Аҥ-куштары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Аба-Јыштыҥ аҥы-кужы астаган да болзо, корулу јерлерде (заповедникте) айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, какай, јеекен, шӱлӱзин, туйгактузы: булан, элик, марал, аҥ, оокторы: сарас, агас, јоонмойын, албаа, суузар, тийиҥ кӧрӱк, камду ла оноҥ до ӧскӧзи[5]. Кезик куштардыҥ тоозы астап, Кызыл бичикке де киргени бар, ол барынтычы куштардаҥ кӧп сабазы: шоҥкор, ала-ылаачын, мечиртке, ӱкӱ[6]. Оок куштар ол каргаа, саҥыскан, тарал, кӧктийек, кӱӱк, кас, турна, бӧднӧ, чай, кӱртӱк, томыртка.

Ӧзӱмдери[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тайганыҥ ортозында аламыктарда јердиҥ ажы јакшы бӱдет — јӱзӱн башка јиилектер, кузук, калба, орляк, мешкелер. Кӧп сабада кара ийне бӱрлӱ агаш ӧзӧт, мӧш, јойгон, чиби, карагай, тыт, кӧп тоолу башка-башка бӱдӱмдӱ јыра-тайалар, ойык јабыстай јерлерде ле чала састалган тегериктерде база јыралар, тал, беле, чычрана, каргана, ӧзӧт. Ого коштой јӱзӱн-јӱӱр јиилектер: уй кӧс, бороҥот, јер-јиилек, тийиҥкат, тожла, кайыҥкат, торбос (орустап клюква), тайа (орустап жимолость), кызылкат, кӧк-кат (орустап голубика), кара агаш-јиилек (орустап ежевика), кара-кат, эмезе кара торбос (орустап черника), ийт-тумчук (орустап шиповник), ого коштой кӧжнӧ, калба[7].

Јайдыҥ ӧйинде јылу, чыкту кейге толтыра ла чечектер ӧзӱп, чечектеп, бвжып ӱрендерин чачат: балузын, јыракы-ӧлӧҥ, јыдунак (орустап душица), калаш-чечек (орустап первоцвет), ийт-тырмак. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» киргендери: алтын тазыл, кызыл тазыл, сыгын-от, марал-чечек ле о.ӧ.[8].

Јери ле јолдоры[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 3 ором: Кайыҥду, Мӧштӱ, Совхозтыҥ.

«Јаш-Тура — Улалу — Артыбаш» дел регионал учурлу кӧӧлик јолдо турат.

Тагда-Айыл јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Тоҥ-Тош 12 км
Аймактыҥ тӧс јери Турачак 9,4 км
Республикан тӧс кала Улалу 130 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы 190 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва 4000 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 435,7 км-деҥ (Майма) 140 км

Тӱӱкизи[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн.

Эл-јон[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Эл-јонныҥ тоозы
2010[9]2011[10]2012[10]2013[10]2014[11]2015[12]2016[2]
102→102↘101↗105↗116↗121↘115

Ук-калыктары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта туба улус јадат. Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 118 кижи болгон, олордыҥ 51 % кумандылар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].

Окылу тил: орус, алтай[13].

Инфраструктуразы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Бастыра инфраструктуралык обьекттер Тоҥ-Тоштыҥ јурт јеезезинде. Лесхоз.

Экономиказы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Туризм. Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Агашла иштер.

Кереестер[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Ар-бӱткендик[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Аржан суу.(1281).[14]
  • Ӱч-Сӱӱри. Байлу кыр. (1273).[14]
  • Аккан-Чуй. Байлу туу. (1259)[14]

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[14].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јарлу улузы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Ајарулар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  1. ↑ 1,0 1,1 Турочак
  2. ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  3. ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  4. ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
  5. ↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.
  6. ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  7. ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
  8. ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  9. ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  11. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  12. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  13. ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 14,3 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.

Тайантылар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Алган јери - "https://alt.wikipedia.org/w/index.php?title=Тагда-Айыл&oldid=36209"