Суранаш

Википедия сайттаҥ
Јурт
Суранаш
орустап Суранаш
52°17′31″ с. ш. 87°45′25″ в. д.HGЯO
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Турачак
Јурт јеезе Курмач-Байголдыҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги 371[1] м
Климады орто-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы ↘31[2] кижи (2016)
Ук-калыктар чалкандулар 84 % (2002)[3]
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 38843
Почтаныҥ индекси 649162
АТТК-ныҥ коды 84225845003
МТТК-ныҥ коды 84625445111
Номер в ГКГН 0154685
Суранаш (Россия)
Суранаш
Москва
Суранаш (Алтай Республика)КытатМонголияКазахстанТываХакасияКемерово областьАлтай крайКош-Агаш аймакУлалуМайма аймакОҥдой аймакТурачак аймакУлаган аймакКан-Оозы аймакКӧксу-Оозы аймакЧамал аймакЧоо аймакШабалин аймак
Суранаш (Алтай Республика)
Улалу
Суранаш

Суранаш (орустап Суранаш) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Турачак аймагында Курмач-Байголдыҥ јурт јеезезине кирет.

Этимологиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Суранаш орустап .

Физико географиялык темдектери[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Географиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт Алтай Республиканыҥ тӱндӱк јанында, Аба-Јыштыҥ ортозында, Куу сууныҥ оҥ јарадында, кӱнбадыш јанынаҥ Оо деп суу Кууга кожулат. Айландыра кырлардыҥ бийиги 600 метр талайдыҥ кеминеҥ. Тилаштар, Аккан-Чуй, Аначак, Урчын, Кӧчимер деген туулар курчайт.

Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 371 метрге бийик[1].

Климады[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Климады орто-континентал. Кыштыҥ соогы 25-35 градустаҥ тӱшпейт. Кар јаан јаап, салкындарга бийик кӱрттер болот. Кышкыда јурттаҥ јаҥыс ла чаналу чыгар арга бар. Јайгыда тайгада серӱӱн ле чыкту кей болот. тыҥ изӱлер јок. Јайгыда тайгада серӱӱн ле чыкту кей, јердиҥ ажыныҥ јакшы тӱжӱми улуска тузалу. Калба, орляк, јӱзӱн-јӱӱр јиилектер, эм ӧлӧҥдӧр, мешкелер јууп садуга улус апарат. Кышкыда јаан кар тӱжет, салкын бийик кӱрттер шуурып, јолдор јаантайын ла туйукталат. Узун соок кыш ла серӱӱн јай. Кейдиҥ ортојылдык температуразы 4,3 °С, јылуныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, сооктыҥ эҥ ле тыҥы −55 °С, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы 0 °С, баштапкы сооктор 05.06./08.09, сооктор јок кӱндер бир јылга 94, јут-чыктыҥ кеми јыл туркунына 826 мм, ортојылдык салкынныҥ кеми 1,3 м/с, 15 м/с тыҥ салкын бир јылда 10,3 кӱн. Кардыҥ, кӱрттиҥ тереҥи кышкыда 1,5-2 метрдеҥ ажыра болот кезик јерлерде.

Аҥ-куштары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јердиҥ ажы јакшы бӱдет — мешкелер. јӱзӱн јиилектер, калба, орляк, кузук. Аба-Јыштыҥ аҥы-кужы астаган да болзо, корулу јерлерде (заповедникте)айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, какай, јеекен, шӱлӱзин, туйгактузы: булан, элик, марал, аҥ, оокторы: сарас, агас, јоонмойын, албаа, суузар, тийиҥ кӧрӱк, камду ла оноҥ до ӧскӧзи.[4]. Кезик куштардыҥ тоозы астап, Кызыл бичикке де киргени бар, ол барынтычы куштардаҥ кӧп сабазы: шоҥкор, ала-ылаачын, мечиртке, ӱкӱ[5]. Оок куштар ол каргаа, саҥыскан, тарал, кӧктийек, кӱӱк, кас, турна, бӧднӧ, чай, кӱртӱк, томыртка.

Ӧзӱмдери[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тайганыҥ ортозында аламыктарда јердиҥ ажы јакшы бӱдет — јӱзӱн башка јиилектер, кузук, калба, орляк, мешкелер. Кӧп сабада кара ийне бӱрлӱ агаш ӧзӧт, мӧш, јойгон, чиби, карагай, тыт, кӧп тоолу башка-башка бӱдӱмдӱ јыра-тайалар, ойык јабыстай јерлерде ле чала састалган тегериктерде база јыралар, тал, беле, чычрана, каргана, ӧзӧт. Ого коштой јӱзӱн-јӱӱр јиилектер: уй кӧс, бороҥот, јер-јиилек, тийиҥкат, тожла, кайыҥкат, торбос (орустап клюква), тайа (орустап жимолость), кызылкат, кӧк-кат (орустап голубика), кара агаш-јиилек (орустап ежевика), кара-кат, эмезе кара торбос (орустап черника), ийт-тумчук (орустап шиповник), ого коштой кӧжнӧ, калба[6].

Јайдыҥ ӧйинде јылу, чыкту кейге толтыра ла чечектер ӧзӱп, чечектеп, бвжып ӱрендерин чачат: балузын, јыракы-ӧлӧҥ, јыдунак (орустап душица), калаш-чечек (орустап первоцвет), ийт-тырмак. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» киргендери: алтын тазыл, кызыл тазыл, сыгын-от, марал-чечек ле о.ӧ.[7].

Јери ле јолдоры[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 3 ором: Суулу, Тӧс, Школдыҥ.

Орык јолдор, јойу, атту, кышкыда чек јол јок.

Суранаш јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Курмач-Байгол км
Аймактыҥ тӧс јери Турачак км
Республикан тӧс кала Улалу км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 435,7 км-деҥ (Майма) км

Тӱӱкизи[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт 1845 јылда тӧзӧлгӧн.

Эл-јон[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Эл-јонныҥ тоозы
2010[8]2011[9]2012[9]2013[9]2014[10]2015[11]2016[2]
44→44↘39↘38↘36↘33↘31

Ук-калыктары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 62 кижи болгон, олордыҥ 84 % чалкандулар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].

Окылу тил: орус, алтай[12].

Инфраструктуразы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • баштамы школ;
  • эмчилик;
  • јурттыҥ клубы;
  • магазин;
  • лесхоз.

Экономиказы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Туризм. Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Агашла иштер.

Кереестер[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Археологиялык[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Ташта јурамалдар (1251)[13];

Ар-бӱткендик[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Ӱч-Сӱӱри туу. байлу. (1273)[13];
  • Кара-Суу. Тоҥмок, байлу.(1280)[13];
  • Бийдиҥ Јалы. Боочы.(1303)[13].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[13].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јарлу улузы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Иван Сумачаков — артист, бијечи, спортчы-кӱрешчи (КМС), акробат, Алтайда цирковой жанрдыҥ баштапкы артисти, областьтыҥ концертный бригадазында иштеген (акробатику, эквилибристику, жонглирование).

Ол РСФСР-дыҥ нерелӱ артисттериниҥ Л. С. Маслюков ло Т. А. Птицынаныҥ Всесоюзный цирковой мастерскойында ӱренген. Узак ӧйгӧ концертный бригаданыҥ администраторы болуп иштеген[14].

  • Пустогачева О. Н. (28.09.1958 — 19.05.2021) — билимчи, кандидат педагогических наук, доцент, Москвада РАН-ныҥ Институт языкознаниязыныҥ баш билим сотрудниги, урало-алтайский тилдердиҥ бӧлӱгинде, «Российская Тюркология» журналдыҥ ответств. секретари, РФ-ныҥ ӱредӱлигиниҥ нерелӱ ишчизи, Алтай Республиканыҥ Эл-Курултайыныҥ кӱндӱлӱ грамотазыла кайралдаткан (2018[15].
  • Пустогачев В. Л. (22.03.1944) — шахтер, горный инженер, Кемеровский горный институтта ӱренген, чаначы-спортчы, Телекейлик маргаандардыҥ Чемпионы (1966, Турин. Италия), СССР-дыҥ јуунты командазыныҥ турчызы, чанала эстафетада алтын медаль, јаҥыскан јӱгӱриште кӱлер медаль алган[16].

Ајарулар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  1. ↑ 1,0 1,1 Суранаш
  2. ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  3. ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  4. ↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.
  5. ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  6. ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
  7. ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  8. ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  10. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  11. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  12. ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 13,4 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
  14. ↑ СумачаковИ. И.[1]
  15. ↑ Челканцы[2]
  16. ↑ Пустогачев В. Л.[3]

Тайантылар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Алган јери - "https://alt.wikipedia.org/w/index.php?title=Суранаш&oldid=36201"