Ала-Кайыҥ

Јурт
Ала-Кайыҥ
орустап Удаловка
52°21′18″ с. ш. 86°56′33″ в. д.
Эл-тергее	Россия
Федерацияныҥ субъекты	Алтай Республика
Муниципал аймак	Турачак
Јурт јеезе	Салазанныҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги	313 м
Климады	орто-континентал
Ойдиҥ поязы	UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы	↘160 кижи (2016)
Ук-калыктар	орустар 91 %
Окылу тил	алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды	+7 38845
Почтаныҥ индекси	649144
АТТК-ныҥ коды	84225820003
МТТК-ныҥ коды	84625420111
Номер в ГКГН	0154543
Ала-Кайыҥ Москва Ала-Кайыҥ (Алтай Республика) Улалу Ала-Кайыҥ

Ала-Кайыҥ (орустап Удаловка) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Турачак аймагында Салазанныҥ јурт јеезезине кирет.

Этимологиязы

Ала-Кайыҥ — ала дегени чоокыр, кайыҥ ол агаш, орустап пестрая, рябая, разноцветная береза.

Физико-географиялык темдектери

Географиязы

Ала-Кайыҥ јурт Туулу Алтайдыҥ тӱндӱк келтейинде, Аба-Јыштыҥ ортозындатурат. Айландыра тайгалары: Урчын, Аначак,Сары-Чоҥмо, Сапырна, Пеже, Тала, Тобр. Јаан суулары — Ӧӧн (Бий), Куу. Јурттыҥ тӱндӱк јанынаҥ Курлет суу ла тӱштӱк јанынаҥ Алемчир суу агып, Бийге кирет. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 313 метрге бийик.

Климады

Климады орто-континентал. Узун соок кыш ла серӱӱн јай. Кейдиҥ ортојылдык температуразы 4,3 °С, јылуныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, сооктыҥ эҥ ле тыҥы −55 °С, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы 0 °С, баштапкы сооктор 05.06./08.09, сооктор јок кӱндер бир јылга 94, јут-чыктыҥ кеми јыл туркунына 826 мм, ортојылдык салкынныҥ кеми 1,3 м/с, 15 м/с тыҥ салкын бир јылда 10,3 кӱн. Кардыҥ, кӱрттиҥ тереҥи кышкыда 1,5-2 метрдеҥ ажыра болот кезик јерлерде.

Аҥ-куштары

Аба-Јыштыҥ аҥы-кужы астаган да болзо, корулу јерлерде (заповедникте)айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, какай, јеекен, шӱлӱзин, туйгактузы: булан, элик, марал, аҥ, оокторы: сарас, агас, јоонмойын, албаа, суузар, тийиҥ кӧрӱк, камду ла оноҥ до ӧскӧзи. Кезик куштардыҥ тоозы астап, Кызыл бичикке де киргени бар, ол барынтычы куштардаҥ кӧп сабазы: шоҥкор, ала-ылаачын, мечиртке, ӱкӱ. Оок куштар ол каргаа, саҥыскан, тарал, кӧктийек, кӱӱк, кас, турна, бӧднӧ, чай, кӱртӱк, томыртка.

Ӧзӱмдери

Койу кара агаш ӧзӧт, ортозында јаан састарлу, јойгон, чиби, мӧш, кайыҥ, аспак, карагай ла тал. Чыкту кей, јылу ыжык јер, јердиҥ кыртыжы јымжак учун ӧлӧҥ чӧп бийик ле койу ӧзӧт, эмеш ачык јадаҥдар ла меестерде јӱзӱн чечектер, јиилектер, јаскыда калба, орляк, кӧжнӧ лӧ кӱскиде кузук, эм ӧлӧҥдӧр лӧ тазылдар быжат. Састу јерде тӧҥӧзӧктӧрдӧ кыйгак ӧлӧҥ, кӧгӧзин ле камыш ӧзӧр. Кӱӱктаман, саргай, чейне, быркырууш чечек, ак чечек, калаш чечек ле о.ӧ. Јиилектердеҥ јайгыда каракат, тийиҥкат, кызылгат, бороҥот, јыдукара, чычрана, јодро јакшы тӱжӱм берет. «Республика Алтайдыҥ Кызыл бичигиниҥ» ӧзӱмдери ол эм-тазылдар: кызыл тазыл, алтын тазыл. Аралдарда јӱзӱн-јӱӱр тайа, јыраа, каргана туй ла јайылып ӧзӧт.

Јери ле јолдоры

Јуртта 2 ором: Јараттай, Карагайлу. Регионал учурлу кӧӧлик јол, темдеги 84К-11, «Јаш-Тура — Турачак — Јар-Айыл» деп јолло автобус јӱрет.

Ала-Кайыҥ јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Салазан	9,8 км
Аймактыҥ тӧс јери Турачак	22 км
Республикан тӧс кала Улалу	160 км, 250 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы	160 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва	4000 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 435,7 км-деҥ (Майма)	170 км

Тӱӱкизи

Јурт 1910 јылда тӧзӧлгӧн. Јаан агашпромхозтордыҥ ижиле колбулу.

Эл-јон

Эл-јонныҥ тоозы
2010	2011	2012	2013	2014	2015	2016
180	→180	↘176	↗179	↘172	↘165	↘160

Ук-калыктары

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 194 кижи болгон, олордыҥ 91 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон.

Окылу тил: орус, алтай.

Инфраструктуразы

• баштамы школ;
• библиотека;
• эмчилик;
• магазин;
• почта.

Экономиказы

Туризм, таҥынаҥ ээлемдер. Агашла иштер, пилорама.

Кереестер

Тӱӱкилик

Ада-тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга тургузылган кереес (1298).

Ар-бӱткендик

• Тоҥбок суу. Байлу (..);
• Ӧӧн суу. Байлу (..);
• Кивер туу. Байлу (..).

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.