Јыланду

Јыланду
	Јурт
Јыланду
	орустап Еланда
	; Јыланду
	51°13′11″ с. ш. 86°05′30″ в. д.HGЯO
Эл-тергее	Россия
Федерацияныҥ субъекты	Алтай Республика
Муниципал аймак	Чамал
Јурт јеезе	Чамалдыҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Тӧзӧлгӧн јылы	1836
Бийиги	473 м
Климады	орто-континентал
Ойдиҥ поязы	UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы	↗154 кижи (2016)
Ук-калыктар	алтайлар 74 %
Окылу тил	алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды	+7 +7 38841
Почтаныҥ индекси	649220
АТТК-ныҥ коды	84243855002
МТТК-ныҥ коды	84643455106
Номер в ГКГН	0153852
	Јыланду Москва Јыланду (Алтай Республика) Улалу Јыланду
	Медиафайлдар Викискладта

Јыланду (орустап Еланда) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Чамал аймагында Чамалдыҥ јурт јеезезине кирет.

Этимологиязы

Јыланду, јалаҥду, орустап имеющий змей, орустап открытое место^[4].

Физико-географиялык темдектери

Географиязы

Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱндӱк-кӱнчыгыш јанында, Иолгоныҥ сын тайгаларыныҥ эдегинде турат. Айландыра тайгалары койу агашла бӱркелген, кырлары кају, каскак. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 473 метрге бийик^[1].

Климады

Климады орто-континентал. Кыска јай ла узун кыш, је тӱштӱк аймактарга кӧрӧ мында чик јок јылу кыш болот, чаган айда тыҥ ла соок кӱндеринде температура −30 тӱшпейт, јайгы изӱ +30 градустаҥ кӧдӱрилбейт. Ортојылдык температура +3,0 °С градус кире болот, кейдиҥ чыгы 66,1 %, ортојылдык кеми 855 мм. Салкынныҥ ортојылдык тӱргени 2,4 м/с. 15 м/с тӱрген салкынду кӱндер 6,3.Јай тыҥ ла изӱ эмес, ортоайлык температура +30 градуска јетпейт, эҥ ле изӱ кӱн +34 °С, эҥ ле соок кӱнде −40 °С. Соокторлу кӱндер 18.05/27.07. Соок јок кӱндер 131. Јердиҥ ортојылдык температуразы 3 °С.

Аҥ-куштары

Аймактыҥ тайгалары аҥдык: айу, бӧрӱ, какай, јеекен, булан, элик, марал, тооргы^[5], оок аҥдардаҥ койон, јараа, киш, јоонмойын, агас, ӧркӧ, сарас, тарбаган, кӧрӱк, агас, сууларда камду, кумдус. Ак-кийик, тооргы ла камду Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» кирген. Кушка да аба-јыш бай: кӱртӱк, чай, сымда, бӧднӧ, мечиртке, ӱкӱ, каргаа, саҥыскан, кӱӱк, барынтычы куштардаҥ ылаачын, шоҥкор, кускун, карчага бар^[6].

Ӧзӱмдери

Карагай, мӧш, чиби, јойгон, кайыҥ, беле, ыргай, карана, эрмен агаштар ӧзӧт. Айландыра кырлар койу агашка бӱркеткен: аспак, кайыҥ, мӧш, карагай, јойгон, тал, каргана, беле, толоно ло о.ӧ. Јайгыда мешке, кӧжнӧ, јӱзӱн-јӱӱр јиилектер, кузук толо ӧзӧт. Ӧлӧҥ, чечектер, тайалар, кӱске јетире кӧс сӱӱндирип јайылат: каргана, тал, толоно, арчын, балан, ийт-тумчук, бороҥот, табылгы, адарткы, бастый, буланат, јеҥес, јоҥјолой, јаргак ӧлӧҥ, јыдунак, јыоан чечек, ийт-таман, јыракы-ӧлӧҥ, ийт-тырмак, калаш-чечек, кыйгак ӧлӧҥ, кӧгӧзин, кылганак, кымыскайак, кулун-чечек, кулузын. Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер алтын тазыл ла кызыл тазыл^[7].

Јери ле јолдоры

Јуртта 2 ором: Јаҥы, Кадынныҥ.

Јыланду јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Чамал	26 км
Аймактыҥ тӧс јери Чамал	26 км
Республикан тӧс кала Улалу	120 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы	210 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва	3900 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 495 км-деҥ	67 км

Тӱӱкизи

Јурт 1836 јылда тӧзӧлгӧн. Чамал ичинде орус миссионерлер алтай улусты креске тӱжӱрип, православный кудай јаҥына кийдирип, школдор ачып, јурттар тӧзӧп турган ӧй. 1922 јылда Алтайда 24 волостьты бириктирип, 9 аймак эткен. Јыланду јурт Чамал аймакка кирген^[8].

Эл-јон

Эл-јонныҥ тоозы
2010^[9]	2011^[10]	2012^[10]	2013^[10]	2014^[11]	2015^[12]	2016^[2]
151	↗152	↘145	↗148	↗150	↘149	↗154

Ук-калыктары

Кӧп сабазы алтай улус јадат. Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 189 кижи болгон, олордыҥ 74 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон^[3].

Окылу тил: орус, алтай^[13].

Инфраструктуразы

Баштамы школ
библиотека
эмчилик
јурттыҥ клубы
стадион
магазин

Экономиказы

Таҥынаҥ ээлемдер. Јылкы, соок тумчукту, оок мал азыраары. Туризм.

Кереестер

Тӱӱкилик

Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (558)^[14];

Археологиялык

Мӧҥкӱсалгыш (436,452,619,642,661,668)^[14];
Јебрен курган (467,768)^[14];
Јебрен јурт (поселение) (614,685,686,687)^[14];
Ташта јурамалдар (690)^[14].

Ар-бӱткендик

Байлу јер, «Чачкыш» (684)^[14];
Куй таш (618)^[14];
Байлу туу ()^[14];
Аржан суу (Бозырташ, 606)^[14].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте^[14].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

Јарлу улузы

Тадинов А. М., Ӧлӧштӧй (30.03.1960) — јурукчы, кӱӱ чӱмдеечи, ӱлгерчи, кӧп кожоҥдордыҥ, ӱлгерлердиҥ авторы, Россияныҥ бичиичилер бирлигиниҥ турчызы (2001), ӱредӱзи аайынча јурукчы-дизайнер, аргачы^[15].

Ајарулар

1 2 Еланда (Јыланду)
1 2 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
1 2 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
↑ Токшын Торбоков. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
↑ Рекреационное освоение Чемала
↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1 (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
1 2 3 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай (ја. эм.). Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы (ја. эм.). Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
↑ Сайт газеты «Листок». 100 самых известных людей Чемальского района

Тайантылар

[Высота_н/у_моря-1] 1 2 Еланда (Јыланду)

[2016AY-2] 1 2 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.

[Коряков-3] 1 2 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».

[Топонимика-4] Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.

[5] Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный

[Торбоков_Растения-6] Токшын Торбоков. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.

[Кр_книга_растения_РА_2017-7] Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный

[Чамал_аймак,_рекреация-8] Рекреационное освоение Чемала

[2010G-9] Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1 (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.

[2012T-10] 1 2 3 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай (ја. эм.). Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.

[2014CK-11] Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы (ја. эм.). Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.

[2015AG-12] Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.

[Закон_РА_о_языках-13] Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)

[Ойношев_свод-14] 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.

[Сайт_газеты_«Листок»-15] Сайт газеты «Листок». 100 самых известных людей Чемальского района

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]