Ороктой

Википедия сайттаҥ
Јурт
Ороктой
орустап Ороктой
Подвесной автомобильный мост через реку Катунь. Соединяет село Ороктой с селом Эдиган и Чемальским трактом.
Подвесной автомобильный мост через реку Катунь. Соединяет село Ороктой с селом Эдиган и Чемальским трактом.
51°03′17″ с. ш. 86°06′43″ в. д.HGЯO
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Чамал
Јурт јеезе Оностыҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги 726[1] м
Климады орто-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы ↘195[2] кижи (2016)
Ук-калыктар алтайлар 81 %[3]
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 +7 38841
Почтаныҥ индекси 649237
АТТК-ныҥ коды 84243840002
МТТК-ныҥ коды 84643440106
Номер в ГКГН 0154580
Ороктой (Россия)
Ороктой
Москва
Ороктой (Алтай Республика)КытатМонголияКазахстанТываХакасияКемерово областьАлтай крайКош-Агаш аймакУлалуМайма аймакОҥдой аймакТурачак аймакУлаган аймакКан-Оозы аймакКӧксу-Оозы аймакЧамал аймакЧоо аймакШабалин аймак
Ороктой (Алтай Республика)
Улалу
Ороктой
 Медиафайлдар Викискладта

Ороктой (орустап Ороктой) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Чамал аймагында Оностыҥ јурт јеезезине кирет.

Этимологиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Ороктой орустап яма, котловина, впадина с тропкой диких зверей[4].

Физико-географиялык темдектери[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Географиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт Алтай Республиканыҥ тӱндӱк-кӱнчыгыш келтейинде, Ороктой суу Кадынга киргенинде турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 726 метрге бийик[1]. Вблизи села расположено Ороктойское месторождение мрамора.

Климады[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Иолгоныҥ сындары, кайыр каскак туулары эбиреде турат. Кыш мында јымжак, тыҥ ла сооктор јок, кар калыҥ тӱжет. Јай јылу, изӱ кӱндерлӱ, кей чыкту. Айы-кӱни јылу, кырлары ыжык, ичпек учун мында маала-ажы база јакшы бӱдет. Кыска изӱ јай (кичӱ изӱ ай — куран ай), узун соок кыш (кӱчӱрген ай — тулаан ай), ортојылдык температура +4,2 °С, јайгыда јаан изӱ айда ортоайлык температура +20 °С, чаган айда −16 °С, ичпек ыжык кырлардыҥ ортозында тыҥ салкындар болбойт, тӱштӱк аймактарга кӧрӧ, кыш јымжак, ӧткӱре тыҥ сооктор болбойт. Климады орто-континентал. Ортојылдык температура — +4,4 °С, кейдиҥ чыгы — 66,6 %, салкынныҥ тӱргени — 1,4 м/с. 163 кӱн јылда фён-салкын согот.

Аҥ-куштары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Аймактыҥ јерлери аҥ-кушла байлык. Тӱлкӱ, кӧрӱк, јоонмойын, сыгырган, какай, тийиҥ, јараа, сарас, ӧркӧ, момон, кумдус, киш, койон агаш аразында, јалаҥдарда јӱрет[5].

Казыр аҥдардаҥ айу, бӧрӱ, јеекен. Аҥдар астаганы учун Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» киргендери тооргы, маны, кочкор[6]. Оок куштардаҥ кӱӱле, кӱӱк, талаҥ-келеҥ, ӱренчи, чымдык, торко-сары (орустап иволга), томыртка, тоорчык, топтонок (орустап свиристель), тейлеген, таралјы (орустап сойка), теке-мӱӱс (орустап чибис). Сууларда чараган, сӧлӧм, чабак деп балыктар јӱрет.

Ӧзӱмдери[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Агаштары, ӧлӧҥ-чӧби ӧҥжик ӧзӧт. Карагай, мӧш, чиби, јойгон, кайыҥ, аспак агаштар ӧзӧт. Јулукту да агаштар ӧзӱп, тӱжӱм берет. Айландыра кырлар койу агашка бӱркеткен: аспак, кайыҥ, мӧш, карагай, јойгон, тал, каргана, беле, толоно ло о.ӧ. Јайгыда мешке, кӧжнӧ, јӱзӱн-јӱӱр јиилектер, кузук толо ӧзӧт. Ӧлӧҥ, чечектер, тайалар, кӱске јетире кӧс сӱӱндирип јайылат: каргана, тал, толоно, арчын, балан, ийт-тумчук, бороҥот, табылгы, адарткы, бастый, буланат, јеҥес, јоҥјолой, јаргак ӧлӧҥ, јыдунак, јыоан чечек, ийт-таман, јыракы-ӧлӧҥ, ийт-тырмак, калаш-чечек, кыйгак ӧлӧҥ, кӧгӧзин, кылганак, кымыскайак, кулун-чечек, кулузын. Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер алтын тазыл ла кызыл тазыл[7].

Јери ле јолдоры[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 5 ором: Олјондо, Карасу, Јаҥы, Меесте, Тӧс.

Ороктой јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Онос 94 км
Аймактыҥ тӧс јери Чамал 53 км
Республикан тӧс кала Улалу 150 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы 240 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва 4000 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 495 км-деҥ 94 км

Тӱӱкизи[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт 1612 јылда тӧзӧлгӧн. Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. Чамал ичинде орус миссионерлер алтай улусты креске тӱжӱрип, православный кудай јаҥына кийдирип, школдор ачып, јурттар тӧзӧп турган ӧй. 1922 јылда Алтайда 24 волостьты бириктирип, 9 аймак эткен. Аскат јурт Чамал аймакка кирген[8].


Эл-јон[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Эл-јонныҥ тоозы
2010[9]2011[10]2012[10]2013[10]2014[11]2015[12]2016[2]
229→229↘213→213↘207↘201↘195

Ук-калыктары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 262 кижи болгон, олордыҥ 81 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].

Окылу тил: орус, алтай[13].

Инфраструктуразы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • баштамы школ;
  • библиотекам
  • эмчилик;
  • јурттыҥ клубы;
  • почта;
  • магазин;
  • турбазалар.

Экономиказы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Таҥынаҥ ээлемдер. Мал азыраары. Туризм.

Кереестер[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тӱӱкилик[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (559). (1963 ј., Тӧс ором, 24а)[14][15]

Археологиялык[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Мӧҥкӱсалгыш (447,498,653,566-571)[16];
  • Јебрен корум (461,652,655).[16].

Ар-бӱткендик[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[16].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јарлу улузы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Ајарулар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  1. ↑ 1,0 1,1 Ороктой
  2. ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  3. ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  4. ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
  5. ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
  6. ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  7. ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  8. ↑ Рекреационное освоение Чемала
  9. ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  11. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  12. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  13. ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
  14. ↑ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: 1610034904. Архивировано 1610213696.
  15. ↑ http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/Список-объектов-культурного-наследия.pdf
  16. ↑ 16,0 16,1 16,2 16,3 16,4 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.

Тайантылар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Алган јери - "https://alt.wikipedia.org/w/index.php?title=Ороктой&oldid=45683"