Ӱзнези

Википедия сайттаҥ
Јурт
Ӱзнези
орустап Узнезя
Ӱзнези
Ӱзнези
51°31′33″ с. ш. 85°56′32″ в. д.HGЯO
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Чамал
Јурт јеезе Ӱзнезиниҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги 385[1] м
Климады орто-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы ↘501[2] кижи (2016)
Ук-калыктар орустар 61 %,
алтайлар 34 % (2002)[3]
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 38841
Почтаныҥ индекси 649232
АТТК-ныҥ коды 84243845001
МТТК-ныҥ коды 84643445101
Номер в ГКГН 0154737
Ӱзнези (Россия)
Ӱзнези
Москва
Ӱзнези (Алтай Республика)КытатМонголияКазахстанТываХакасияКемерово областьАлтай крайКош-Агаш аймакУлалуМайма аймакОҥдой аймакТурачак аймакУлаган аймакКан-Оозы аймакКӧксу-Оозы аймакЧамал аймакЧоо аймакШабалин аймак
Ӱзнези (Алтай Республика)
Улалу
Ӱзнези
 Медиафайлдар Викискладта

Ӱзнези (орустап Узнезя) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Чамал аймагында Ӱзнезиниҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.

Этимологиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Ӱзнези орустап дух протоки, реки, речной дух[4].

Физико-географиялык темдектери[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Географиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱндӱк-кӱнчыгыш келтейинде, Чамал јурттаҥ тӱндӱктей, Кадын сууныҥ оҥ јарадында, Чуйдыҥ трагынаҥ 20 км ыракта турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 385 метрге бийик[1].

Климады[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Климады орто-континентал. Кыш бу јерлерде јымжак, карлу, тыҥ сооктор јок болот. Ортојылдык температура +3,0 °С градус кире болот, кейдиҥ чыгы 66,1 %, ортојылдык кеми 855 мм. Салкынныҥ ортојылдык тӱргени 2,4 м/с. 15 м/с тӱрген салкынду кӱндер 6,3. Јай тыҥ ла изӱ эмес, ортоайлык температура +30 °С јетпейт, эҥ ле изӱ кӱн +34 °С, эҥ ле соок кӱнде −40 °С. Соокторлу кӱндер 18.05/27.07. Соок јок кӱндер 131. Јердиҥ ортојылдык температуразы 3 °С.

Аҥ-куштары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Аймактыҥ тайгалары аҥдык: айу, бӧрӱ, какай, јеекен, булан, элик, марал, тооргы[5], оок аҥдардаҥ койон, јараа, киш, јоонмойын, агас, ӧркӧ, сарас, тарбаган, кӧрӱк, агас, сууларда камду, кумдус. Ак-кийик, тооргы ла камду Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» кирген. Кушка да аба-јыш бай: кӱртӱк, чай, сымда, бӧднӧ, мечиртке, ӱкӱ, каргаа, саҥыскан. кӱӱк, барынтычы куштардаҥ ылаачын, шоҥкор, кускун, карчага бар[6].

Ӧзӱмдери[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Айландыра Иолгоныҥ сын тайгалары, капчал, кайыр кырлары мӧшлӧ, карагайла, кайыҥла, белеле, јойгонло, аспакла, карганала бӱркелген. Айландыра кырлар койу агашка бӱркеткен: аспак, кайыҥ, мӧш, карагай, јойгон, тал, каргана, беле, толоно ло о.ӧ. Јайгыда мешке, кӧжнӧ, јӱзӱн-јӱӱр јиилектер, кузук толо ӧзӧт. Ӧлӧҥ, чечектер, тайалар, кӱске јетире кӧс сӱӱндирип јайылат: каргана, тал, толоно, арчын, балан, ийт-тумчук, бороҥот, табылгы, адарткы, бастый, буланат, јеҥес, јоҥјолой, јаргак ӧлӧҥ, јыдунак, јыоан чечек, ийт-таман, јыракы-ӧлӧҥ, ийт-тырмак, калаш-чечек, кыйгак ӧлӧҥ, кӧгӧзин, кылганак, кымыскайак, кулун-чечек, кулузын. Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер алтын тазыл ла кызыл тазыл[7].

Јери ле јолдоры[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 19 ором: Рерихтердиҥ билези, Пионерлердиҥ, Фридрих Ницшениҥ, Кадынныҥ, Лучегорский, Мартаковтыҥ, Јаҥы Јодролу, Радужный, Карагайлу ла о.ӧ.

Јурт Чамал тракта турат, «Себи-Оозы — Куйус» деп регионал учурлу кӧӧлик јолдо.

Ӱзнези јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Ӱзнези 0 км
Аймактыҥ тӧс јери Чамал 16 км
Республикан тӧс кала Улалу 85 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы 175 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва 3900 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 495 км-деҥ 26,5 км

Тӱӱкизи[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. Чамал ичинде орус миссионерлер алтай улусты креске тӱжӱрип, православный кудай јаҥына кийдирип, школдор ачып, јурттар тӧзӧп турган ӧй. 1922 јылда Алтайда 24 волостьты бириктирип, 9 аймак эткен. Ӱзнези јурт Чамал аймакка кирген[8].

Эл-јон[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Эл-јонныҥ тоозы
2010[9]2011[10]2012[10]2013[10]2014[11]2015[12]2016[2]
452↗453↗471↗474↗517↗530↘501

Ук-калыктары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 434 кижи болгон, олордыҥ 61 % орустар, 34 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].

Окылу тил: орус, алтай[13].

Инфраструктуразы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • јурт јеезениҥ администрациязы;
  • орто ӱредӱлӱ школ;
  • балдардыҥ туразы;
  • эмчилик;
  • культура байзыҥы;
  • библиотека;
  • стадион;
  • почта;
  • магазин — 3;
  • турбаза — 4;
  • конор тура — 2;
  • СТО;
  • АЗС.

Экономиказы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Таҥынаҥ ээлемдер. Мал азыраары. Туризм.

Кереестер[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тӱӱкилик[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Јаҥыс мӧҥкӱ (Мартаковтыҥ оромы, 2)[14][15]
  • Совет јаҥ учун тартышкан партизандардыҥ карындаштык мӧҥкӱзинде кереес (Ӱзнези-Бешпелтир деп кӧӧлик јолло, Ӱзнези јурттаҥ 3 км кире јерде)[14][15]
  • Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (5490)(1957 ј.,Јаҥы-Јодралу ором,1 деп туранаҥ 70 м кӱнчыгыштай)[14][15]
  • Карындаштык мӧҥкӱ.Партизандар ла ЧОН-ныҥ јуучылдарыныҥ (429)[16]

Археологиялык[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Јебрен корум (353,493,574,575,621,627,629)[16];
  • Јебрен јурт (поселение) (625,630)[16].

Ар-бӱткендик[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[16].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јарлу улузы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Ајарулар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  1. ↑ 1,0 1,1 Узнезя (Ӱзнези)
  2. ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  3. ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  4. ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
  5. ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  6. ↑ Токшын Торбоков. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
  7. ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  8. ↑ Рекреационное освоение Чемала
  9. ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  11. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  12. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  13. ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: 1610034987. Архивировано 1610213696.
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/Список-объектов-культурного-наследия.pdf
  16. ↑ 16,0 16,1 16,2 16,3 16,4 16,5 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.

Тайантылар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Алган јери - "https://alt.wikipedia.org/w/index.php?title=Ӱзнези&oldid=45721"