Перейти к содержанию

Аскат

Википедия сайттаҥ
Јурт
Аскат
орустап Аскат
51°32′13″ с. ш. 85°53′52″ в. д.HGЯO
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Чамал
Јурт јеезе Ӱзнезиниҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги 441[1] м
Климады орто-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы ↗227[2] кижи (2016)
Ук-калыктар орустар 87 % (2002)[3]
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 38841
Почтаныҥ индекси 649220
АТТК-ныҥ коды 84243845003
МТТК-ныҥ коды 84643445106
Номер в ГКГН 0154053
Аскат (Россия)
Аскат
Москва
Аскат (Алтай Республика)КытатМонголияКазахстанТываХакасияКемерово областьАлтай крайКош-Агаш аймакУлалуМайма аймакОҥдой аймакТурачак аймакУлаган аймакКан-Оозы аймакКӧксу-Оозы аймакЧамал аймакЧоо аймакШабалин аймак
Аскат (Алтай Республика)
Улалу
Аскат
 Медиафайлдар Викискладта

Аскат (орустап Аскат) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Чамал аймагында Ӱзнезиниҥ јурт јеезезине кирет.

Этимологиязы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Аскат орустап имеющий каменные осыпи[4].

Аскыт, аткыс орустап деревянное решето на котором сушат курут[4].

Физико-географиялык темдектери

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Географиязы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱндӱк-кӱнчыгыш келтейинде, Кадынныҥ сол јарадында, Аскат ла Кадын суулар бириккенинде турат. Кырлар кају, каскак, јолдоры кызык ла кату. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 441 метрге бийик[1].

Климады

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Климады орто-континентал[5]. Јайы кыска, кыжы узун, је тӱштӱк аймактарга кӧрӧ чик јок јылу. Мында кышкыда чаган айда орто температура −16 °С, тыҥ салкындар бийик, ичпек кырлардыҥ ортозында болбойт. Јайгыда изӱлер +35 °С кӧдӱрилбейт, кей серӱӱн ле чыкту болот. Маала ажы ла јердиҥ ажы јакшы тӱжӱм берет.


Аҥ-куштары

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Аймактыҥ тайгалары аҥдык: айу, бӧрӱ, какай, јеекен, булан, элик, марал, тооргы дезе Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине кирген[6], оок аҥдардаҥ койон, јараа, киш, јоонмойын, агас, ӧркӧ, сарас, тарбаган, кӧрӱк, агас, сууларда камду, кумдус. Ак-кийик, тооргы ла камду Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» кирген. Кушка да аба-јыш бай: кӱртӱк, чай, сымда, бӧднӧ, мечиртке, ӱкӱ, каргаа, саҥыскан, кӱӱк, барынтычы куштардаҥ ылаачын, шоҥкор, кускун, карчага бар[7].

Ӧзӱмдери

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Айландыра Иолгоныҥ сындары агашка бӱркеткен турат. Карагай, мӧш, јойгон, кайыҥ, чиби, беле, эргиш агаштар ӧзӧт[7]. Јайгыда мешке, кӧжнӧ, јӱзӱн-јӱӱр јиилектер, кузук толо ӧзӧт. Ӧлӧҥ, чечектер, тайалар, кӱске јетире кӧс сӱӱндирип јайылат: каргана, тал, толоно, арчын, балан, ийт-тумчук, бороҥот, табылгы, адарткы, бастый, буланат, јеҥес, јоҥјолой, јаргак ӧлӧҥ, јыдунак, јыоан чечек, ийт-таман, јыракы-ӧлӧҥ, ийт-тырмак, калаш-чечек, кыйгак ӧлӧҥ, кӧгӧзин, кылганак, кымыскайак, кулун-чечек, кулузын. Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер алтын тазыл ла кызыл тазыл[8].

Јери ле јолдоры

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 12 ором: Кӱмӱш кош ором, Ырагында, Дементий Шутовтыҥ, Кузьма Басаргинниҥ, Агашту, Одорлу, Менжеликтӱ, Амыр-энчӱниҥ, Кӧлдӱ, Меесте, Сарона. Чамалдыҥ трагына чыгара барарга, Кадын сууны бетон кӱрле кечер керек. Бу кӧӧликтер кечер јаан кӱр 2003 јылда тудулган, ого коштой јойу кечетен кӱр болгон, је 2014 јылда Кадын ажынып, бу курди оодо согуп салган. Автобустар Чамалдыҥ трагыла јӱрӱжип, бу јаан кӱрдиј јанына токтойдылар. Аскаттаҥ ала асфальт јол Кадынныҥ агыны ӧрӧ јараттай Онос ло Айулу јурттарга јетире барат. Сууныҥ агыны тӧмӧн тегин грунт јол Чаҥкыр кӧлдӧргӧ јетире барат, јойу, эмезе таҥынаҥ транспортту јӱрер аргалу.

Аскат јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Ӱзнези 4 км
Аймактыҥ тӧс јери Чамал 19 км
Республикан тӧс кала Улалу 82 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы 170 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва 3900 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 495 км-деҥ 23 км

Тӱӱкизи

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. Чамал ичинде орус миссионерлер алтай улусты креске тӱжӱрип, православный кудай јаҥына кийдирип, школдор ачып, јурттар тӧзӧп турган ӧй. 1922 јылда Алтайда 24 волостьты бириктирип, 9 аймак эткен. Аскат јурт Чамал аймакка кирген[9].

Ада Тӧрӧл учун Улу јууныҥ бажында Киевский областьтыҥ Бориспольский детдомы Ойрот автоном областька эвакуацияга келген. 1941 јылдыҥ ӱлӱрген-кӱчӱрген айларында эвакуацияга келген балдарды Чамал аймакта удурумга туристтердиҥ базазына јатыргандар. 1942 јылдыҥ бажында олорды Ойрот облисполкомныҥ Аскат јурттагы детдомына кӧчӱргендер. Ол туштагы јурттыҥ улузы ончого јуук ӧскӱс балдардыҥ туразыныҥ персоналы болуп иштеген[9].

Эмдиги ӧйдӧ Аскат јурт художественный тӧс јериле, эмезе Чамал аймактыҥ «устардыҥ калазыла» (орустап «город мастеров») текши јарлу. Аскатта кӧп тоолу галереялар («Бай-Терек», «Выставка семьи Головань», «Стрела Сартакпая», «Этногалерея Каури» ла о.ӧ.) бар, мында јербойыныҥ јурукчыларыныҥ иштери, керамист-устардыҥ эдимдери: картиналар, јарангуштар (орустап украшения), кӱӱлик ойноткылар (орустап музыкальные инструменты), сувенирлер ле о.ӧ. Јуртта толо творческий интеллигенция: јурукчылар, ӱлгерчилер, бичиичилер (художники, поэты, писатели)[9].


Эл-јон

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Эл-јонныҥ тоозы
2010[10]2011[11]2012[11]2013[11]2014[12]2015[13]2016[2]
161→161↗179↗199↗214→214↗227

Ук-калыктары

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Алтайлар ла орустар јуртайт.Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 121 кижи болгон, олордыҥ 87 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].

Окылу тил: орус, алтай[14].

Инфраструктуразы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • баштамы школ;
  • библиотека;
  • эмчилик;
  • јурттыҥ клубы;
  • «Устардыҥ калазы» (орустап «город мастеров»);
  • Галереялар: «Бай-Терек», «Головань билениҥ кӧрӱзи», «Сартакпайдыҥ согоны», «Этногалерея Јыламаш (орустап Каури)»;
  • магазин;
  • почта;
  • стадион.

Экономиказы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Таҥынаҥ ээлемдер. Мал азыраары. Туризм.

Кереестер

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тӱӱкилик

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Ада-тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (550). (Кӧлдӱ ором, 20)[15][16]

Археологиялык

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Јебрен корумдар (374,377)[17];
  • Јебрен јурт (поселение) (375,376,378)[17].

Ар-бӱткендик

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[17].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јарлу улузы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Суразаков Б. В. (02.03.1950) — алтай јурукчы, альпинист, 1977 јылда Новоалтайскта художественный училище божоткон, оныҥ јуруктары кӧп тоолу кӧрӱлерде туружып, кезиги Том-Тураныҥ, Новосибирскте Н. К. Рерихтиҥ музеи ле краевед музейде, ого коштой таҥынаҥ улустыҥ коллекцияларында бар. Аскатта јуртайт[18].
  • Торбоков В. С. (17.05.1956) — јурукчы, ӱредӱчи, Новоалтайский художественный училищеде (1973—1979) ӱренген, Москвада В. И. Суриковтыҥ адыла адалган художественный институтта (1982—1988), Аскат јуртта балдардыҥ јуранар студиязын башкарат[19];

Ајарулар

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  1. ↑ 1,0 1,1 Аскат
  2. ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  3. ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  4. ↑ 4,0 4,1 Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
  5. ↑ Чемальский район. Климат
  6. ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  7. ↑ 7,0 7,1 Токшын Торбоков. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
  8. ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 Рекреационное освоение Чемала
  10. ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  12. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  13. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  14. ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
  15. ↑ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: 1610034568. Архивировано 1610213696.
  16. ↑ Archive copy (недоступная ссылка). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 20 кӱни, 0183. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 20 кӱни, 8406 јыл.
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 17,3 17,4 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
  18. ↑ Сайт газеты «Листок». 100 самых известных людей Чемальского района
  19. ↑ Вячеслав Торбоков[1]

Тайантылар

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Алган јери - "https://alt.wikipedia.org/w/index.php?title=Аскат&oldid=46650"