Куйус
Јурт | |
Куйус | |
---|---|
орустап Куюс | |
| |
51°01′43″ с. ш. 86°13′59″ в. д.HGЯO | |
Эл-тергее | Россия |
Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
Муниципал аймак | Чамал |
Јурт јеезе | Куйустыҥ |
Тӱӱкизи ле географиязы | |
Тӧзӧлгӧн јылы | 1612 |
Бийиги | 557[1] м |
Климады | орто-континентал |
Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
Эл-јонныҥ тоозы | |
Эл-јонныҥ тоозы | ↘210[2] кижи (2016) |
Ук-калыктар | алтайлар 81 % (2002)[3] |
Окылу тил | алтай, орус |
Тоолорлу идентификаторлор | |
Телефонныҥ коды | +7 +7 38841 |
Почтаныҥ индекси | 649247 |
АТТК-ныҥ коды | 84243840001 |
МТТК-ныҥ коды | 84643440101 |
Номер в ГКГН | 0154331 |
|
|
Медиафайлдар Викискладта |
Куйус (орустап Куюс) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Чамал аймагында Куйустыҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ админстрациялык тӧс јери болот.
Этимологиязы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Куйус орустап пограничная река[4].
Физико-географиялык темдектери
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Географиязы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јурт Тулу Алтайдыҥ тӱндӱк-кӱнчыгыш јанында, Кадын сууныҥ коолында, Куйустыҥ суузы ла Алтыгы-Куйустыҥ суузыныҥ бириккенинде турат. Бу Чамал аймактыҥ эҥ ле тӱштӱктей турган јурты. Айландыра Иолгоныҥ сын тайгалары курчайт, Кадын орто агынында, Кырлар каскак ла кайыр. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 557 метрге бийик[1].
Климады
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Климады орто-континентал. Кыш карлу, је тыҥ сооктор болбойт, ортојылдык температура +4,1 °С, тыҥ ла деген соок чаган айда −20 °С тӱшпейт. Јай база сыраҥай ла тыҥ изӱлер јок, јаан изӱ айда ортоайлык температура +20 °С. Кей чыкту ла серӱӱн, јайгыда чымыл, томонок, бӧкӧнӧк ас болот.
Аҥ-куштары
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Аймактыҥ тайгалары аҥдык: айу, бӧрӱ, какай, јеекен, булан, элик, марал, тооргы[5], оок аҥдардаҥ койон, јараа, киш, јоонмойын, агас, ӧркӧ, сарас, тарбаган, кӧрӱк, агас, сууларда камду, кумдус. Ак-кийик, тооргы ла камду Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» кирген. Кушка да аба-јыш бай: кӱртӱк, чай, сымда, бӧднӧ, мечиртке, ӱкӱ, каргаа, саҥыскан, кӱӱк, барынтычы куштардаҥ ылаачын, шоҥкор, кускун, карчага бар[6].
Ӧзӱмдери
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Карагай, мӧш, чиби, кайыҥ, јойгон, аспак ӧзӧт. Ай-кӱни јымжак јер, оныҥ да учун мында јулукту агаштар ӧзӧт: аламалар, груша, беле, вишня. Айландыра кырлар койу агашка бӱркеткен: аспак, кайыҥ, мӧш, карагай, јойгон, тал, каргана, беле, толоно ло о.ӧ. Јайгыда мешке, кӧжнӧ, јӱзӱн-јӱӱр јиилектер, кузук толо ӧзӧт. Ӧлӧҥ, чечектер, тайалар, кӱске јетире кӧс сӱӱндирип јайылат: каргана, тал, толоно, арчын, балан, ийт-тумчук, бороҥот, табылгы, адарткы, бастый, буланат, јеҥес, јоҥјолой, јаргак ӧлӧҥ, јыдунак, јыоан чечек, ийт-таман, јыракы-ӧлӧҥ, ийт-тырмак, калаш-чечек, кыйгак ӧлӧҥ, кӧгӧзин, кылганак, кымыскайак, кулун-чечек, кулузын. Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер алтын тазыл ла кызыл тазыл[7].
Јери ле јолдоры
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јуртта 6 ором: Бозырташ, Ӱстӱги-Кобыда, Алты-Кобыда, Стадионныҥ, Тӧс, Олјондо. Јурт «Себи-Оозы — Куйус» деп регионал учурлу кӧӧлик јолдыҥ учы. Јуртка јетире асфальт јол.
Куйус јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
Администрациялык тӧс јер Куйус | 0 км |
Аймактыҥ тӧс јери Чамал | 55 км |
Республикан тӧс кала Улалу | 150 км |
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 240 км |
Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 4000 км |
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 495 км-деҥ | 96 км |
Тӱӱкизи
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јурт 1612 јылда тӧзӧлгӧн. Чамал ичинде орус миссионерлер алтай улусты креске тӱжӱрип, православный кудай јаҥына кийдирип, школдор ачып, јурттар тӧзӧп турган ӧй.
1922 јылда Алтайда 24 волостьты бириктирип, 9 аймак эткен. Куйус јурт Чамал аймакка кирген[8].
Эл-јон
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
---|---|---|---|---|---|---|
2010[9] | 2011[10] | 2012[10] | 2013[10] | 2014[11] | 2015[12] | 2016[2] |
229 | →229 | ↘221 | ↘206 | ↗213 | →213 | ↘210 |
Ук-калыктары
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Алтайлар ла орустар јуртайт. Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 230 кижи болгон, олордыҥ 81 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].
Окылу тил: орус, алтай[13].
Инфраструктуразы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- јурт јеезениҥ администрациязы;
- орто ӱредӱлӱ школ;
- балдардыҥ туразы;
- библиотека;
- эмчилик;
- культураныҥ байзыҥы;
- стадион;
- почта;
- магазин;
- турбаза.
Экономиказы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Туризм, кажы ла биледе таҥынаҥ ээлемдер, мал азыраары.
Кереестер
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Тӱӱкилик
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Археологиялык
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- Ташта јурамалдар (354,405,431,479,485,494,506,507,522,523,534,577[16];
- Јебрен корумдар (478,727)[16];
- Мӧҥкӱсалгыштар (355—360,365,432,440,475,476,481—484,450,399,508-515,524-527,530,545,565,566,576,578-583,657, 658,660,694,695,726)[16];
- Јебрен тӱрк руникалык бичиктер (480)[16];
- Јебрен јурт(поселение) (441—445,477,486,534,539,540,656,)[16].
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[16].
Ар-бӱткендик
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- Субак (669)[16];
- Куй таш (538)[16];
- Таш чеден (589,591,663,600)[16];
- Байлу туу Телтекпей, Бозурташ, Бойтыгем (431,420,440)[16];
- Аржан суу (458)[16];
- Кезер таштар (инв.темдектери: 8667—8669,8693,8695), (361—364,366)[16][16];
- Новосибирскте, СО РАН-ныҥ музейиниҥ фондында: кезер таштар (515—521). 521-јылыйган[16].
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[16].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јарлу улузы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Ајарулар
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- ↑ 1,0 1,1 Куюс (Куйус)
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы . Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
- ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Токшын Торбоков. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
- ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Рекреационное освоение Чемала
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1 . Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 10,0 10,1 10,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай . Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы . Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы . Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
- ↑ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: 1610034743. Архивировано 1610213696.
- ↑ Archive copy (недоступная ссылка). Дата обращения: јаҥар айдыҥ 2 кӱни, 0547. Архивировано јаҥар айдыҥ 2 кӱни, 8406 јыл.
- ↑ 16,00 16,01 16,02 16,03 16,04 16,05 16,06 16,07 16,08 16,09 16,10 16,11 16,12 16,13 16,14 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.