Перейти к содержанию

Куйус

Википедия сайттаҥ
Јурт
Куйус
орустап Куюс
вдали поселок Куйус
вдали поселок Куйус
51°01′43″ с. ш. 86°13′59″ в. д.HGЯO
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Чамал
Јурт јеезе Куйустыҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Тӧзӧлгӧн јылы 1612
Бийиги 557[1] м
Климады орто-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы ↘210[2] кижи (2016)
Ук-калыктар алтайлар 81 % (2002)[3]
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 +7 38841
Почтаныҥ индекси 649247
АТТК-ныҥ коды 84243840001
МТТК-ныҥ коды 84643440101
Номер в ГКГН 0154331
Куйус (Россия)
Куйус
Москва
Куйус (Алтай Республика)КытатМонголияКазахстанТываХакасияКемерово областьАлтай крайКош-Агаш аймакУлалуМайма аймакОҥдой аймакТурачак аймакУлаган аймакКан-Оозы аймакКӧксу-Оозы аймакЧамал аймакЧоо аймакШабалин аймак
Куйус (Алтай Республика)
Улалу
Куйус
 Медиафайлдар Викискладта

Куйус (орустап Куюс) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Чамал аймагында Куйустыҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ админстрациялык тӧс јери болот.

Этимологиязы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Куйус орустап пограничная река[4].

Физико-географиялык темдектери

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Географиязы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт Тулу Алтайдыҥ тӱндӱк-кӱнчыгыш јанында, Кадын сууныҥ коолында, Куйустыҥ суузы ла Алтыгы-Куйустыҥ суузыныҥ бириккенинде турат. Бу Чамал аймактыҥ эҥ ле тӱштӱктей турган јурты. Айландыра Иолгоныҥ сын тайгалары курчайт, Кадын орто агынында, Кырлар каскак ла кайыр. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 557 метрге бийик[1].

Климады

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Климады орто-континентал. Кыш карлу, је тыҥ сооктор болбойт, ортојылдык температура +4,1 °С, тыҥ ла деген соок чаган айда −20 °С тӱшпейт. Јай база сыраҥай ла тыҥ изӱлер јок, јаан изӱ айда ортоайлык температура +20 °С. Кей чыкту ла серӱӱн, јайгыда чымыл, томонок, бӧкӧнӧк ас болот.

Аҥ-куштары

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Аймактыҥ тайгалары аҥдык: айу, бӧрӱ, какай, јеекен, булан, элик, марал, тооргы[5], оок аҥдардаҥ койон, јараа, киш, јоонмойын, агас, ӧркӧ, сарас, тарбаган, кӧрӱк, агас, сууларда камду, кумдус. Ак-кийик, тооргы ла камду Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» кирген. Кушка да аба-јыш бай: кӱртӱк, чай, сымда, бӧднӧ, мечиртке, ӱкӱ, каргаа, саҥыскан, кӱӱк, барынтычы куштардаҥ ылаачын, шоҥкор, кускун, карчага бар[6].

Ӧзӱмдери

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Карагай, мӧш, чиби, кайыҥ, јойгон, аспак ӧзӧт. Ай-кӱни јымжак јер, оныҥ да учун мында јулукту агаштар ӧзӧт: аламалар, груша, беле, вишня. Айландыра кырлар койу агашка бӱркеткен: аспак, кайыҥ, мӧш, карагай, јойгон, тал, каргана, беле, толоно ло о.ӧ. Јайгыда мешке, кӧжнӧ, јӱзӱн-јӱӱр јиилектер, кузук толо ӧзӧт. Ӧлӧҥ, чечектер, тайалар, кӱске јетире кӧс сӱӱндирип јайылат: каргана, тал, толоно, арчын, балан, ийт-тумчук, бороҥот, табылгы, адарткы, бастый, буланат, јеҥес, јоҥјолой, јаргак ӧлӧҥ, јыдунак, јыоан чечек, ийт-таман, јыракы-ӧлӧҥ, ийт-тырмак, калаш-чечек, кыйгак ӧлӧҥ, кӧгӧзин, кылганак, кымыскайак, кулун-чечек, кулузын. Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер алтын тазыл ла кызыл тазыл[7].

Јери ле јолдоры

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 6 ором: Бозырташ, Ӱстӱги-Кобыда, Алты-Кобыда, Стадионныҥ, Тӧс, Олјондо. Јурт «Себи-Оозы — Куйус» деп регионал учурлу кӧӧлик јолдыҥ учы. Јуртка јетире асфальт јол.

Куйус јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Куйус 0 км
Аймактыҥ тӧс јери Чамал 55 км
Республикан тӧс кала Улалу 150 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы 240 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва 4000 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 495 км-деҥ 96 км

Тӱӱкизи

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт 1612 јылда тӧзӧлгӧн. Чамал ичинде орус миссионерлер алтай улусты креске тӱжӱрип, православный кудай јаҥына кийдирип, школдор ачып, јурттар тӧзӧп турган ӧй.

1922 јылда Алтайда 24 волостьты бириктирип, 9 аймак эткен. Куйус јурт Чамал аймакка кирген[8].

Эл-јон

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Эл-јонныҥ тоозы
2010[9]2011[10]2012[10]2013[10]2014[11]2015[12]2016[2]
229→229↘221↘206↗213→213↘210

Ук-калыктары

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Алтайлар ла орустар јуртайт. Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 230 кижи болгон, олордыҥ 81 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].

Окылу тил: орус, алтай[13].

Инфраструктуразы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • јурт јеезениҥ администрациязы;
  • орто ӱредӱлӱ школ;
  • балдардыҥ туразы;
  • библиотека;
  • эмчилик;
  • культураныҥ байзыҥы;
  • стадион;
  • почта;
  • магазин;
  • турбаза.

Экономиказы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Туризм, кажы ла биледе таҥынаҥ ээлемдер, мал азыраары.

Кереестер

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тӱӱкилик

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (548) (1980 јылдардыҥ бажында, Тӧс ором, 36а)[14][15]

Археологиялык

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Ташта јурамалдар (354,405,431,479,485,494,506,507,522,523,534,577[16];
  • Јебрен корумдар (478,727)[16];
  • Мӧҥкӱсалгыштар (355—360,365,432,440,475,476,481—484,450,399,508-515,524-527,530,545,565,566,576,578-583,657, 658,660,694,695,726)[16];
  • Јебрен тӱрк руникалык бичиктер (480)[16];
  • Јебрен јурт(поселение) (441—445,477,486,534,539,540,656,)[16].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[16].

Ар-бӱткендик

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Субак (669)[16];
  • Куй таш (538)[16];
  • Таш чеден (589,591,663,600)[16];
  • Байлу туу Телтекпей, Бозурташ, Бойтыгем (431,420,440)[16];
  • Аржан суу (458)[16];
  • Кезер таштар (инв.темдектери: 8667—8669,8693,8695), (361—364,366)[16][16];
  • Новосибирскте, СО РАН-ныҥ музейиниҥ фондында: кезер таштар (515—521). 521-јылыйган[16].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[16].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јарлу улузы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Ајарулар

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  1. ↑ 1,0 1,1 Куюс (Куйус)
  2. ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  3. ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  4. ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
  5. ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  6. ↑ Токшын Торбоков. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
  7. ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  8. ↑ Рекреационное освоение Чемала
  9. ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  11. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  12. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  13. ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
  14. ↑ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: 1610034743. Архивировано 1610213696.
  15. ↑ Archive copy (недоступная ссылка). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 19 кӱни, 0547. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 19 кӱни, 8406 јыл.
  16. ↑ 16,00 16,01 16,02 16,03 16,04 16,05 16,06 16,07 16,08 16,09 16,10 16,11 16,12 16,13 16,14 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.

Тайантылар

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Алган јери - "https://alt.wikipedia.org/w/index.php?title=Куйус&oldid=46691"