Айулу
Јурт | |
Айулу | |
---|---|
орустап Аюла | |
51°26′02″ с. ш. 85°58′27″ в. д.HGЯO | |
Эл-тергее | Россия |
Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
Муниципал аймак | Чамал |
Јурт јеезе | Оностыҥ |
Тӱӱкизи ле географиязы | |
Бийиги | 422[1] м |
Климады | орто-континентал |
Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
Эл-јонныҥ тоозы | |
Эл-јонныҥ тоозы | ↗295[2] кижи (2016) |
Ук-калыктар |
орустар 69 %, алтайлар 29 % (2002)[3] |
Окылу тил | алтай, орус |
Тоолорлу идентификаторлор | |
Телефонныҥ коды | +7 +7 38841 |
Почтаныҥ индекси | 649220 |
АТТК-ныҥ коды | 84243805002 |
МТТК-ныҥ коды | 84643405106 |
Номер в ГКГН | 0154065 |
|
|
Медиафайлдар Викискладта |
Айулу (орустап Аюла) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Чамал аймагында Оностыҥ јурт јеезезине кирет.
Этимологиязы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Айулу — айу кийик аҥ, кӧп айу јӱрер јер — айулу, айу орустап медведь, айулу орустап места, где много медведей[4].
Физико-географиялык темдектери
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Географиязы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јурт Туулу Алтайдыҥ Тӱндӱк-кӱнчыгыш јанында, Иолгоныҥ сын тайгаларыныҥ ортозында, Кадынныҥ коолында, Улалунаҥ тӱштӱктей , Кадынга Айулу суу киргенинде. Кызык, тайга јерде, кырлары агаш-ташка бӱркеткен, јолдоры кату јер. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 422 метрге бийик[1].
Климады
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Климады орто-континентал. Кыш бу јерлерде јымжак, карлу, тыҥ сооктор јок болот. Ортојылдык температура +3,0 °С градус кире болот, кейдиҥ чыгы 66,1 %, ортојылдык кеми 855 мм. Салкынныҥ ортојылдык тӱргени 2,4 м/с. 15 м/с тӱрген салкынду кӱндер 6,3.Јай тыҥ ла изӱ эмес, ортоайлык температура +30 градуска јетпейт, эҥ ле изӱ кӱн +34 °С, эҥ ле соок кӱнде −40 °С. Соокторлу кӱндер 18.05/27.07. Соок јок кӱндер 131. Јердиҥ ортојылдык температуразы 3 °С.[5].
Аҥ-куштары
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Аймактыҥ јерлери аҥ-кушла байлык. Тӱлкӱ, кӧрӱк, јоонмойын, сыгырган, какай, тийиҥ, јараа, сарас, ӧркӧ, момон, кумдус, киш, койон агаш аразында, јалаҥдарда јӱрет[6].
Казыр аҥдардаҥ айу, бӧрӱ, јеекен. Аҥдар астаганы учун Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» киргендери тооргы, маны, кочкор[7]. Оок куштардаҥ кӱӱле, кӱӱк, талаҥ-келеҥ, ӱренчи, чымдык, торко-сары (орустап иволга), томыртка, тоорчык, топтонок (орустап свиристель), тейлеген, таралјы (орустап сойка), теке-мӱӱс (орустап чибис). Сууларда чараган, сӧлӧм, чабак деп балыктар јӱрет.
Ӧзӱмдери
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Чамал ичиниҥ ӧзӱмдери ӧҥжик, койу, јӱзӱн-јӱӱр бӱдӱмдӱ. Кыр бӱркеген агаштары мӧш, тыт, карагай, чиби, јойгон, кайыҥ, аспак, јодро ло јулукту агаштардаҥ алама, груша, слива ӧзӧт[8].
Јайгыда мешке, кӧжнӧ, јӱзӱн-јӱӱр јиилектер, кузук толо ӧзӧт. Ӧлӧҥ, чечектер, тайалар, кӱске јетире кӧс сӱӱндирип јайылат: каргана, тал, толоно, арчын, балан, ийт-тумчук, бороҥот, табылгы, адарткы, бастый, буланат, јеҥес, јоҥјолой, јаргак ӧлӧҥ, јыдунак, јыоан чечек, ийт-таман, јыракы-ӧлӧҥ, ийт-тырмак, калаш-чечек, кыйгак ӧлӧҥ, кӧгӧзин, кылганак, кымыскайак, кулун-чечек, кулузын. Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер алтын тазыл ла кызыл тазыл[9].
Јери ле јолдоры
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јуртта 6 ором: Јииттердиҥ, Јараттай, Кӱнет, Тӧс, Тракту, Јарат јандай.
Айулу јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
Администрациялык тӧс јер Онос | 9 км |
Аймактыҥ тӧс јери Чамал | 32 км |
Республикан тӧс кала Улалу | 90 км |
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 180 км |
Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 3900 км |
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 495 км-деҥ | 34 км |
Тӱӱкизи
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. Чамал ичинде орус миссионерлер алтай улусты креске тӱжӱрип, православный кудай јаҥына кийдирип, школдор ачып, јурттар тӧзӧп турган ӧй. 1922 јылда Алтайда 24 волостьты бириктирип, 9 аймак эткен. Алтыгы Куйум јурт Чамал аймакка кирген[10].
Эл-јон
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
---|---|---|---|---|---|---|
2010[11] | 2011[12] | 2012[12] | 2013[12] | 2014[13] | 2015[14] | 2016[2] |
307 | →307 | ↘293 | ↘286 | ↗296 | ↘293 | ↗295 |
Ук-калыктары
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 284 кижи болгон, олордыҥ 69 % орустар, 29 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].
Окылу тил: орус, алтай[15].
Инфраструктуразы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- баштамы школ;
- библиотека;
- јурттыҥ клубы;
- магазин.
Экономиказы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Таҥынаҥ ээлемдер. Туризм.
Кереестер
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Тӱӱкилик
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга обелиск (561)[16].
Археологиялык
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Ар-бӱткендик
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- Субак Тогускан (595) јурттаҥ 25 км кире јерде[16];
- Байлу кыр Бозырташ (606)[16];
- Аржан суу (605)[16];
- Кезер таш (603)[16].
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[16].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јарлу улузы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Ајарулар
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- ↑ 1,0 1,1 Чемал (Чамал) (недоступная ссылка). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 18 кӱни, 6615. Архивировано 1593043200.
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы . Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
- ↑ Чемальский район. Климат
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
- ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
- ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Рекреационное освоение Чемала
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1 . Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 12,0 12,1 12,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай . Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы . Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы . Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
- ↑ 16,0 16,1 16,2 16,3 16,4 16,5 16,6 16,7 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.