Алтыгы Куйум

Википедия сайттаҥ
Јурт
Алтыгы Куйум
орустап Нижний Куюм
51°34′01″ с. ш. 86°05′37″ в. д.HGЯO
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Чамал
Јурт јеезе Ӱзнезиниҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги 637[1] м
Климады орто-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы ↗21[2] кижи (2016)
Ук-калыктар алтайлар 65 %,
орустар 35 %[3]
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 38841
Почтаныҥ индекси 649247
АТТК-ныҥ коды 84243845002
МТТК-ныҥ коды 84643445111
Номер в ГКГН 0154587
Алтыгы Куйум (Россия)
Алтыгы Куйум
Москва
Алтыгы Куйум (Алтай Республика)КытатМонголияКазахстанТываХакасияКемерово областьАлтай крайКош-Агаш аймакУлалуМайма аймакОҥдой аймакТурачак аймакУлаган аймакКан-Оозы аймакКӧксу-Оозы аймакЧамал аймакЧоо аймакШабалин аймак
Алтыгы Куйум (Алтай Республика)
Улалу
Алтыгы Куйум
 Медиафайлдар Викискладта

Алтыгы Куйум (орустап Нижний Куюм) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Чамал аймагында Ӱзнезиниҥ јурт јеезезине кирет.

Этимологиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Алтыгы Куйум орустап нижний край, берег, граница[4].

Физико-географиялык темдектери[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Географиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱндӱк-кӱнчыгыш келтейинде, Куйум суу Кадынга киргенинде турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 637 метрге бийик[1].

Климады[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Климады орто-континентал. Кыштар соок эмес, карлу, ортојылдык температура +4,6 °С, чаган айдыҥ ортоайлык температуразы −20 °С, салкынныҥ тӱргени 1,5 м\сек. Јайгыда тыҥ изӱлер база болбойт. Кей серӱӱн ле чыкту (66,1 %), ортојылдык кеми 855 мм. Салкынныҥ ортојылдык тӱргени 2,4 м/с. 15 м/с тӱрген салкынду кӱндер 6,3. Јай тыҥ ла изӱ эмес, ортоайлык температура +30 градуска јетпейт, эҥ ле изӱ кӱн +34 °С, эҥ ле соок кӱнде −40 °С. Соокторлу кӱндер 18.05/27.07. Соок јок кӱндер 131. Јердиҥ ортојылдык температуразы 3 °С. 163 кӱн јылда фён-салкын согот[5].

Аҥ-куштары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Аймактыҥ тайгалары аҥдык: айу, бӧрӱ, какай, јеекен, булан, элик, марал, тооргы[6], оок аҥдардаҥ койон, јараа, киш, јоонмойын, агас, ӧркӧ, сарас, тарбаган, кӧрӱк, агас, сууларда камду, кумдус. Ак-кийик, тооргы ла камду Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» кирген. Кушка да аба-јыш бай: кӱртӱк, чай, сымда, бӧднӧ, мечиртке, ӱкӱ, каргаа, саҥыскан, кӱӱк, барынтычы куштардаҥ ылаачын, шоҥкор, кускун, карчага бар[7].

Ӧзӱмдери[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Айландыра Иолгоныҥ сын тайгалары, кайыр ла каскак туулар, карагай, мӧш, чиби, кайыҥ, јойгон, аспак агаштарла бӱркелген. Ай-кӱн јымжак, айландыра кырлар ыжык, туйук, јылу учун мында јулукту агаштар ӧзӧт: алама, аруша, беле, слива. Јердиҥ ажы јакшы бӱдет кузук, јиилектер, мешкелер[8]. Ӧлӧҥ, чечектер, тайалар, кӱске јетире кӧс сӱӱндирип јайылат: каргана, тал, толоно, арчын, балан, ийт-тумчук, бороҥот, табылгы, адарткы, бастый, буланат, јеҥес, јоҥјолой, јаргак ӧлӧҥ, јыдунак, јыоан чечек, ийт-таман, јыракы-ӧлӧҥ, ийт-тырмак, калаш-чечек, кыйгак ӧлӧҥ, кӧгӧзин, кылганак, кымыскайак, кулун-чечек, кулузын. Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер алтын тазыл ла кызыл тазыл[9].

Јери ле јолдоры[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 1 ором: П. В. Кучияктыҥ оромы.

Алтыгы Куйум јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Ӱзнези 19 км
Аймактыҥ тӧс јери Чамал 26 км
Республикан тӧс кала Улалу 100 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы 180 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва 3900 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 495 км-деҥ 45 км


Тӱӱкизи[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. Чамал ичинде орус миссионерлер алтай улусты креске тӱжӱрип, православный кудай јаҥына кийдирип, школдор ачып, јурттар тӧзӧп турган ӧй. 1922 јылда Алтайда 24 волостьты бириктирип, 9 аймак эткен. Алтыгы Куйум јурт Чамал аймакка кирген[10].

Эл-јон[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Эл-јонныҥ тоозы
2010[11]2011[12]2012[12]2013[12]2014[13]2015[14]2016[2]
16→16↗19↗20→20↘19↗21

Ук-калыктары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 17 кижи болгон, олордыҥ 35 % орустар, 65 % алтайлар болгон[3].

Окылу тил: орус, алтай[15].

Инфраструктуразы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Бастыра инфраструктуралык обьекттер Куйустыҥ јурт јеезезинде.

Экономиказы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јылкы, соок тумчукту ла оок мал азыраары, таҥынаҥ ээлемдер, туризм.

Кереестер[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тӱӱкилик[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • А. В. Анохинниҥ мӧҥкӱзи (Алтыгы Куйум деп јурттаҥ 3,5 км ыраагында, тӱндӱк-кӱнчыгыш келтейинде[16][17]
  • Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга обелиск (551)[18];
  • Партизандар ла ЧОН-ныҥ јуучылдарыныҥ карындаштык мӧҥкӱзи (430)[18].

Археологиялык[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Ташта јурамалдар (476)[18];
  • Мӧҥкӱсалгыш (432, 492)[18];
  • Јебрен корум (425,433,488,501)[18].

Ар-бӱткендик[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[18].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јарлу улузы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Ајарулар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  1. ↑ 1,0 1,1 Нижний Куюм (Алтыгы Куйум)
  2. ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  3. ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  4. ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
  5. ↑ Чемальский район. Климат
  6. ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  7. ↑ Токшын Торбоков. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
  8. ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
  9. ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  10. ↑ Рекреационное освоение Чемала
  11. ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  13. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  14. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  15. ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
  16. ↑ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: 1610034593. Архивировано 1610213696.
  17. ↑ http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/Список-объектов-культурного-наследия.pdf
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 18,3 18,4 18,5 18,6 18,7 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.

Тайантылар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Алган јери - "https://alt.wikipedia.org/w/index.php?title=Алтыгы_Куйум&oldid=45630"