Алтыгы Куйум
Јурт | |
Алтыгы Куйум | |
---|---|
орустап Нижний Куюм | |
51°34′01″ с. ш. 86°05′37″ в. д.HGЯO | |
Эл-тергее | Россия |
Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
Муниципал аймак | Чамал |
Јурт јеезе | Ӱзнезиниҥ |
Тӱӱкизи ле географиязы | |
Бийиги | 637[1] м |
Климады | орто-континентал |
Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
Эл-јонныҥ тоозы | |
Эл-јонныҥ тоозы | ↗21[2] кижи (2016) |
Ук-калыктар |
алтайлар 65 %, орустар 35 %[3] |
Окылу тил | алтай, орус |
Тоолорлу идентификаторлор | |
Телефонныҥ коды | +7 38841 |
Почтаныҥ индекси | 649247 |
АТТК-ныҥ коды | 84243845002 |
МТТК-ныҥ коды | 84643445111 |
Номер в ГКГН | 0154587 |
|
|
Медиафайлдар Викискладта |
Алтыгы Куйум (орустап Нижний Куюм) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Чамал аймагында Ӱзнезиниҥ јурт јеезезине кирет.
Этимологиязы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Алтыгы Куйум орустап нижний край, берег, граница[4].
Физико-географиялык темдектери
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Географиязы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱндӱк-кӱнчыгыш келтейинде, Куйум суу Кадынга киргенинде турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 637 метрге бийик[1].
Климады
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Климады орто-континентал. Кыштар соок эмес, карлу, ортојылдык температура +4,6 °С, чаган айдыҥ ортоайлык температуразы −20 °С, салкынныҥ тӱргени 1,5 м\сек. Јайгыда тыҥ изӱлер база болбойт. Кей серӱӱн ле чыкту (66,1 %), ортојылдык кеми 855 мм. Салкынныҥ ортојылдык тӱргени 2,4 м/с. 15 м/с тӱрген салкынду кӱндер 6,3. Јай тыҥ ла изӱ эмес, ортоайлык температура +30 градуска јетпейт, эҥ ле изӱ кӱн +34 °С, эҥ ле соок кӱнде −40 °С. Соокторлу кӱндер 18.05/27.07. Соок јок кӱндер 131. Јердиҥ ортојылдык температуразы 3 °С. 163 кӱн јылда фён-салкын согот[5].
Аҥ-куштары
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Аймактыҥ тайгалары аҥдык: айу, бӧрӱ, какай, јеекен, булан, элик, марал, тооргы[6], оок аҥдардаҥ койон, јараа, киш, јоонмойын, агас, ӧркӧ, сарас, тарбаган, кӧрӱк, агас, сууларда камду, кумдус. Ак-кийик, тооргы ла камду Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» кирген. Кушка да аба-јыш бай: кӱртӱк, чай, сымда, бӧднӧ, мечиртке, ӱкӱ, каргаа, саҥыскан, кӱӱк, барынтычы куштардаҥ ылаачын, шоҥкор, кускун, карчага бар[7].
Ӧзӱмдери
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Айландыра Иолгоныҥ сын тайгалары, кайыр ла каскак туулар, карагай, мӧш, чиби, кайыҥ, јойгон, аспак агаштарла бӱркелген. Ай-кӱн јымжак, айландыра кырлар ыжык, туйук, јылу учун мында јулукту агаштар ӧзӧт: алама, аруша, беле, слива. Јердиҥ ажы јакшы бӱдет кузук, јиилектер, мешкелер[8]. Ӧлӧҥ, чечектер, тайалар, кӱске јетире кӧс сӱӱндирип јайылат: каргана, тал, толоно, арчын, балан, ийт-тумчук, бороҥот, табылгы, адарткы, бастый, буланат, јеҥес, јоҥјолой, јаргак ӧлӧҥ, јыдунак, јыоан чечек, ийт-таман, јыракы-ӧлӧҥ, ийт-тырмак, калаш-чечек, кыйгак ӧлӧҥ, кӧгӧзин, кылганак, кымыскайак, кулун-чечек, кулузын. Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер алтын тазыл ла кызыл тазыл[9].
Јери ле јолдоры
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јуртта 1 ором: П. В. Кучияктыҥ оромы.
Алтыгы Куйум јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
Администрациялык тӧс јер Ӱзнези | 19 км |
Аймактыҥ тӧс јери Чамал | 26 км |
Республикан тӧс кала Улалу | 100 км |
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 180 км |
Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 3900 км |
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 495 км-деҥ | 45 км |
Тӱӱкизи
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. Чамал ичинде орус миссионерлер алтай улусты креске тӱжӱрип, православный кудай јаҥына кийдирип, школдор ачып, јурттар тӧзӧп турган ӧй. 1922 јылда Алтайда 24 волостьты бириктирип, 9 аймак эткен. Алтыгы Куйум јурт Чамал аймакка кирген[10].
Эл-јон
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
---|---|---|---|---|---|---|
2010[11] | 2011[12] | 2012[12] | 2013[12] | 2014[13] | 2015[14] | 2016[2] |
16 | →16 | ↗19 | ↗20 | →20 | ↘19 | ↗21 |
Ук-калыктары
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 17 кижи болгон, олордыҥ 35 % орустар, 65 % алтайлар болгон[3].
Окылу тил: орус, алтай[15].
Инфраструктуразы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Бастыра инфраструктуралык обьекттер Куйустыҥ јурт јеезезинде.
Экономиказы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јылкы, соок тумчукту ла оок мал азыраары, таҥынаҥ ээлемдер, туризм.
Кереестер
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Тӱӱкилик
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- А. В. Анохинниҥ мӧҥкӱзи (Алтыгы Куйум деп јурттаҥ 3,5 км ыраагында, тӱндӱк-кӱнчыгыш келтейинде[16][17]
- Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга обелиск (551)[18];
- Партизандар ла ЧОН-ныҥ јуучылдарыныҥ карындаштык мӧҥкӱзи (430)[18].
Археологиялык
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Ар-бӱткендик
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[18].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јарлу улузы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- Чунижеков, Чалчык Анчинович (1898―1973) ― алтай бичиичи, ӱлгерчи.
- Чунжеков, Григорий Алексеевич (1917―1986) ― политик.
Ајарулар
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- ↑ 1,0 1,1 Нижний Куюм (Алтыгы Куйум)
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы . Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
- ↑ Чемальский район. Климат
- ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Токшын Торбоков. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
- ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Рекреационное освоение Чемала
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1 . Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 12,0 12,1 12,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай . Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы . Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы . Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
- ↑ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: 1610034593. Архивировано 1610213696.
- ↑ Archive copy (недоступная ссылка). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 20 кӱни, 8400. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 20 кӱни, 8406 јыл.
- ↑ 18,0 18,1 18,2 18,3 18,4 18,5 18,6 18,7 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.