Толгойок

Википедия сайттаҥ
Јурт
Толгойок
орустап Толгоек
Толгойок (Поселок Гидростроителей)
Толгойок (Поселок Гидростроителей)
51°20′23″ с. ш. 86°03′29″ в. д.HGЯO
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Чамал
Јурт јеезе Чамалдыҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги 400—550[1] м
Климады орто-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы ↘153[2] кижи (2016)
Ук-калыктар орустар 86 % (2002)[3]
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 +7 38841
Почтаныҥ индекси 649240
АТТК-ныҥ коды 84243855004
МТТК-ныҥ коды 84643455111
Номер в ГКГН 0602556
Толгойок (Россия)
Толгойок
Москва
Толгойок (Алтай Республика)КытатМонголияКазахстанТываХакасияКемерово областьАлтай крайКош-Агаш аймакУлалуМайма аймакОҥдой аймакТурачак аймакУлаган аймакКан-Оозы аймакКӧксу-Оозы аймакЧамал аймакЧоо аймакШабалин аймак
Толгойок (Алтай Республика)
Улалу
Толгойок
 Медиафайлдар Викискладта

Толгойок (орустап Толгоек) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Чамал аймагында Чамалдыҥ јурт јеезезине кирет.

Этимологиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Толгойок — толгой, толголып, эбирип, толголгон ӧзӧк орустап скрученный[4].

Физико-географиялык темдектери[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Географиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱндӱк-кӱнчыгыш келтейинде, Бешпек тууныҥ јанында, Чамалдаҥ ырак јок јерде, Кадынныҥ коолында турат. Јуртты айландыра каскак, кайыр кырлар турат, кошмак агаштарла бӱркеткен. Бийик кырлардыҥ ортозында суу јараттай кызык јерлерде покостор. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 400—550 метрге бийик[1].

Климады[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Климады орто-континентал. Јайы кыска, кыжы узун, је тӱштӱк аймактарга кӧрӧ чик јок јылу. Мында кышкыда чаган айда орто температура −16 °С, тыҥ салкындар бийик, ичпек кырлардыҥ ортозында болбойт. Јайгыда изӱлер +35 °С кӧдӱрилбейт, кей серӱӱн ле чыкту болот. Маала ажы ла јердиҥ ажы јакшы тӱжӱм берет[5].


Аҥ-куштары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Аймактыҥ тайгалары аҥдык: айу, бӧрӱ, какай, јеекен, булан, элик, марал, тооргы[6], оок аҥдардаҥ койон, јараа, киш, јоонмойын, агас, ӧркӧ, сарас, тарбаган, кӧрӱк, агас, сууларда камду, кумдус. Ак-кийик, тооргы ла камду Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» кирген. Кушка да аба-јыш бай: кӱртӱк, чай, сымда, бӧднӧ, мечиртке, ӱкӱ, каргаа, саҥыскан, кӱӱк, барынтычы куштардаҥ ылаачын, шоҥкор, кускун, карчага бар[7].

Ӧзӱмдери[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Айландыра кырлар койу агашка бӱркеткен: аспак, кайыҥ, мӧш, карагай, јойгон, тал, каргана, беле, толоно ло о.ӧ. Јайгыда мешке, кӧжнӧ, јӱзӱн-јӱӱр јиилектер, кузук толо ӧзӧт. Ӧлӧҥ, чечектер, тайалар, кӱске јетире кӧс сӱӱндирип јайылат: каргана, тал, толоно, арчын, балан, ийт-тумчук, бороҥот, табылгы, адарткы, бастый, буланат, јеҥес, јоҥјолой, јаргак ӧлӧҥ, јыдунак, јыоан чечек, ийт-таман, јыракы-ӧлӧҥ, ийт-тырмак, калаш-чечек, кыйгак ӧлӧҥ, кӧгӧзин, кылганак, кымыскайак, кулун-чечек, кулузын. Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер алтын тазыл ла кызыл тазыл[8].

Јери ле јолдоры[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 1 ором: Энергетиктердиҥ.

Толгойок јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Чамал 12 км
Аймактыҥ тӧс јери Чамал 12 км
Республикан тӧс кала Улалу 110 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы 200 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва 3900 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 495 км-деҥ 53 км

Тӱӱкизи[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт 1931 јылда тӧзӧлгӧн. Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. Чамал ичинде орус миссионерлер алтай улусты креске тӱжӱрип, православный кудай јаҥына кийдирип, школдор ачып, јурттар тӧзӧп турган ӧй. 1922 јылда Алтайда 24 волостьты бириктирип, 9 аймак эткен. Толгойок јурт Чамал аймакка кирген[9]. Кадын ГЭС-ти тудатан ишмекчилер јадар деп бу јуртты тӧзӧгӧн, је бу проект келишпесте, јурт артып калган. 80 јылдарда ойто орныктырылган.

Эл-јон[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Эл-јонныҥ тоозы
2010[10]2011[11]2012[11]2013[11]2014[12]2015[13]2016[2]
142→142→142↗150↗159↗161↘153

Ук-калыктары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Орус ла алтай улус јадат. Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 133 кижи болгон, олордыҥ 86 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].

Окылу тил: орус, алтай[14].

Инфраструктуразы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Бастыра инфраструктуралык обьекттер Чамалда.

Экономиказы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Таҥынаҥ ээлемдер. Јылкы, соок тумчукту, оок мал азыраары. Туризм.

Кереестер[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тӱӱкилик[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Археологиялык[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Јебрен корум (636)[15].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[15].

  • Ташта јурамалдар (673,674)[15].
  • Мӧҥкӱсалгыштар (645)[15].

Ар-бӱткендик[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[15].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јарлу улузы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Ајарулар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  1. ↑ 1,0 1,1 Чемальский район (Чамал аймак)
  2. ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  3. ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  4. ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
  5. ↑ Чемальский район. Климат
  6. ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  7. ↑ Токшын Торбоков. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
  8. ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  9. ↑ Рекреационное освоение Чемала
  10. ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  12. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  13. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  14. ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 15,4 15,5 15,6 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.

Тайантылар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Алган јери - "https://alt.wikipedia.org/w/index.php?title=Толгойок&oldid=36245"