Перейти к содержанию

Эликманар

Википедия сайттаҥ
Јурт
Эликманар
орустап Элекмонар
Эликманар
Эликманар
51°27′32″ с. ш. 85°59′16″ в. д.HGЯO
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Чамал
Јурт јеезе Эликманардыҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Тӧзӧлгӧн јылы 1826
Бийиги 433—475[1] м
Климады орто-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы ↗1895[2] кижи (2016)
Ук-калыктар орустар 82 % (2002)[3]
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 38841
Почтаныҥ индекси 649234
АТТК-ныҥ коды 84243870001
МТТК-ныҥ коды 84643470101
Номер в ГКГН 0154346
Эликманар (Россия)
Эликманар
Москва
Эликманар (Алтай Республика)КытатМонголияКазахстанТываХакасияКемерово областьАлтай крайКош-Агаш аймакУлалуМайма аймакОҥдой аймакТурачак аймакУлаган аймакКан-Оозы аймакКӧксу-Оозы аймакЧамал аймакЧоо аймакШабалин аймак
Эликманар (Алтай Республика)
Улалу
Эликманар
 Медиафайлдар Викискладта

Эликманар (орустап Элекмонар) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Чамал аймагында Эликманардыҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.

Этимологиязы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Эликманар — элик ол јерлик аҥ, ман ол чеден, орустап посторожит, охранит косуль[4].

Физико-географиялык темдектери

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Географиязы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱндӱк-кӱнчыгыш келтейинде, Иолго ло Кадынныҥ бириккенинде турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 433[1]—475[5] метрге бийик.

Климады

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Климады орто-континентал. Тӱштӱк аймактардыҥ јерлерине кӧрӧ мында јымжак климат. Кыш бу јерлерде јымжак, карлу, тыҥ сооктор јок болот. Ортојылдык температура +3,0 °С градус кире болот, кейдиҥ чыгы 66,1 %, ортојылдык кеми 855 мм. Салкынныҥ ортојылдык тӱргени 2,4 м/с. 15 м/с тӱрген салкынду кӱндер 6,3. Јай тыҥ ла изӱ эмес, ортоайлык температура +30 °С јетпейт, эҥ ле изӱ кӱн +34 °С, эҥ ле соок кӱнде −40 °С. Соокторлу кӱндер 18.05/27.07. Соок јок кӱндер 131. Јердиҥ ортојылдык температуразы 3 °С.

Аҥ-куштары

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Аймактыҥ тайгалары аҥдык: айу, бӧрӱ, какай, јеекен, булан, элик, марал, тооргы[6], оок аҥдардаҥ койон, јараа, киш, јоонмойын, агас, ӧркӧ, сарас, тарбаган, кӧрӱк, агас, сууларда камду, кумдус. Ак-кийик, тооргы ла камду Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» кирген. Кушка да аба-јыш бай: кӱртӱк, чай, сымда, бӧднӧ, мечиртке, ӱкӱ, каргаа, саҥыскан, кӱӱк, барынтычы куштардаҥ ылаачын, шоҥкор, кускун, карчага бар[7].

Ӧзӱмдери

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Туулары койу агашла бӱркелген, ӧзӱмдери ӧҥжик ле байлык. Аспак, кайыҥ, тал, јойгон, беле, толоно, мӧш, чиби, карагай ӧзӧт. Чамал ичиниҥ ӧзӱмдери ӧҥжик, койу, јӱзӱн-јӱӱр бӱдӱмдӱ. Кыр бӱркеген агаштары мӧш, тыт, карагай, чиби, јойгон, кайыҥ, аспак, јодро ло јулукту агаштардаҥ алама, груша, слива ӧзӧт[8].

Јайгыда мешке, кӧжнӧ, јӱзӱн-јӱӱр јиилектер, кузук толо ӧзӧт. Ӧлӧҥ, чечектер, тайалар, кӱске јетире кӧс сӱӱндирип јайылат: каргана, тал, толоно, арчын, балан, ийт-тумчук, бороҥот, табылгы, адарткы, бастый, буланат, јеҥес, јоҥјолой, јаргак ӧлӧҥ, јыдунак, јыоан чечек, ийт-таман, јыракы-ӧлӧҥ, ийт-тырмак, калаш-чечек, кыйгак ӧлӧҥ, кӧгӧзин, кылганак, кымыскайак, кулун-чечек, кулузын. Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер алтын тазыл ла кызыл тазыл[9].

Јери ле јолдоры

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 24 ором: бульвар Удачный, Олјондо, Кадын, Мӧттӱ, Солоҥы, Тоҥмокту, Садту, Сакылованыҥ, Јиилектӱ, Јииттердиҥ, Јалаҥду, Кӱнчыгыш, Советский ле о.ӧ. Јурт Чамалдыҥ трагында турат.

Эликманар јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Эликманар 0 км
Аймактыҥ тӧс јери Чамал 6,7 км
Республикан тӧс кала Улалу 90 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы 180 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва 3800 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 495 км-деҥ 36 км

Тӱӱкизи

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт 1826 јылда тӧзӧлгӧн. Чамал ичинде орус миссионерлер алтай улусты креске тӱжӱрип, православный кудай јаҥына кийдирип, школдор ачып, јурттар тӧзӧп турган ӧй. 1922 јылда Алтайда 24 волостьты бириктирип, 9 аймак эткен. Эликманар јурт Чамал аймакка кирген[10].

Эл-јон

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Эл-јонныҥ тоозы
1939[11]1959[12]2010[13]2011[14]2012[14]2013[14]2014[15]2015[16]2016[2]
1108↗1393↗1755↗1758↗1781↗1848↗1870↗1878↗1895

Ук-калыктары

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 1567 кижи болгон, олордыҥ 82 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].

Окылу тил: орус, алтай[17].

Инфраструктуразы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • јурт јеезениҥ администрациязы;
  • орто-ӱредӱлӱ школ;
  • библиотека;
  • культура байзыҥы;
  • эмчилик;
  • стадион;
  • почта;
  • ашкана — 4;
  • конор тура — 5;
  • турбаза — 5;
  • СТО, АЗС.

Экономиказы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Мал азыраары. Туризм.

Кереестер

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тӱӱкилик

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (553).(1968 г., ул. Советская, 42а)[18][19]

Археологиялык

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Јебрен корум (703)[20];
  • Мӧҥкӱсалгыш (489, 504, 505, 720, 721, 722)[20];
  • Јебрен јурт (поселение) (455, 702)[20].

Ар-бӱткендик

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[20].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Эликманар.
    Эликманар.
  • Эликманар суу кечире кӱр
    Эликманар суу кечире кӱр
  • Кӧӧлик јол
    Кӧӧлик јол
  • Илмектӱ кӱр ле «Јутпаныҥ тижи» (зуб дракона)
    Илмектӱ кӱр ле «Јутпаныҥ тижи» (зуб дракона)

Јарлу улузы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Суразаков Б. В. (1950 јылда Эликманар јуртта чыккан) — алтай јурукчы, альпинист, 1977 јылда Новоалтайскта художественный училище божоткон, оныҥ јуруктары кӧп тоолу кӧрӱлерде туружып, кезиги Том-Тураныҥ, Новосибирскте Н. К. Рерихтиҥ музеи ле краевед музейде, ого коштой таҥынаҥ улустыҥ коллекцияларында бар. Аскатта јуртайт[21].
  • Тарбанакова С. Н. (13.05.1947) — театровед, искуствоведениениҥ кандидады, ГИТИС-тиҥ аспирантуразын божоткон (1980), Кӧп тоолу кайралдарлу[22].

Ајарулар

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  1. ↑ 1,0 1,1 Элекмонар (Эликманар)
  2. ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  3. ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  4. ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
  5. ↑ Элекмонар (Эликманар) (недоступная ссылка). Дата обращения: 1640116780. Архивировано 1640116783.
  6. ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  7. ↑ Токшын Торбоков. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
  8. ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
  9. ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  10. ↑ Рекреационное освоение Чемала
  11. ↑ Всесоюзная перепись населения 1939 года. Численность сельского населения СССР по районам, крупным селам и сельским населённым пунктам - районным центрам. Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 13 кӱни, 2022. Архивировано чаган айдыҥ 2 кӱни, 2014 јыл.
  12. ↑ Всесоюзная перепись населения 1959 года. Численность сельского населения РСФСР - жителей сельских населённых пунктов - районных центров по полу
  13. ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  15. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  16. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  17. ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
  18. ↑ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: 1610035516. Архивировано 1610213696.
  19. ↑ Archive copy (недоступная ссылка). Дата обращения: јаҥар айдыҥ 13 кӱни, 9563. Архивировано јаҥар айдыҥ 13 кӱни, 8406 јыл.
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 20,3 20,4 20,5 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
  21. ↑ Сайт газеты «Листок». 100 самых известных людей Чемальского района
  22. ↑ Тарбанакова С. Н.[1]

Тайантылар

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Алган јери - "https://alt.wikipedia.org/w/index.php?title=Эликманар&oldid=46613"