Эликманар
Јурт | |
Эликманар | |
---|---|
орустап Элекмонар | |
| |
51°27′32″ с. ш. 85°59′16″ в. д.HGЯO | |
Эл-тергее | Россия |
Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
Муниципал аймак | Чамал |
Јурт јеезе | Эликманардыҥ |
Тӱӱкизи ле географиязы | |
Тӧзӧлгӧн јылы | 1826 |
Бийиги | 433—475[1] м |
Климады | орто-континентал |
Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
Эл-јонныҥ тоозы | |
Эл-јонныҥ тоозы | ↗1895[2] кижи (2016) |
Ук-калыктар | орустар 82 % (2002)[3] |
Окылу тил | алтай, орус |
Тоолорлу идентификаторлор | |
Телефонныҥ коды | +7 38841 |
Почтаныҥ индекси | 649234 |
АТТК-ныҥ коды | 84243870001 |
МТТК-ныҥ коды | 84643470101 |
Номер в ГКГН | 0154346 |
|
|
Медиафайлдар Викискладта |
Эликманар (орустап Элекмонар) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Чамал аймагында Эликманардыҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.
Этимологиязы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Эликманар — элик ол јерлик аҥ, ман ол чеден, орустап посторожит, охранит косуль[4].
Физико-географиялык темдектери
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Географиязы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱндӱк-кӱнчыгыш келтейинде, Иолго ло Кадынныҥ бириккенинде турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 433[1]—475[5] метрге бийик.
Климады
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Климады орто-континентал. Тӱштӱк аймактардыҥ јерлерине кӧрӧ мында јымжак климат. Кыш бу јерлерде јымжак, карлу, тыҥ сооктор јок болот. Ортојылдык температура +3,0 °С градус кире болот, кейдиҥ чыгы 66,1 %, ортојылдык кеми 855 мм. Салкынныҥ ортојылдык тӱргени 2,4 м/с. 15 м/с тӱрген салкынду кӱндер 6,3. Јай тыҥ ла изӱ эмес, ортоайлык температура +30 °С јетпейт, эҥ ле изӱ кӱн +34 °С, эҥ ле соок кӱнде −40 °С. Соокторлу кӱндер 18.05/27.07. Соок јок кӱндер 131. Јердиҥ ортојылдык температуразы 3 °С.
Аҥ-куштары
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Аймактыҥ тайгалары аҥдык: айу, бӧрӱ, какай, јеекен, булан, элик, марал, тооргы[6], оок аҥдардаҥ койон, јараа, киш, јоонмойын, агас, ӧркӧ, сарас, тарбаган, кӧрӱк, агас, сууларда камду, кумдус. Ак-кийик, тооргы ла камду Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» кирген. Кушка да аба-јыш бай: кӱртӱк, чай, сымда, бӧднӧ, мечиртке, ӱкӱ, каргаа, саҥыскан, кӱӱк, барынтычы куштардаҥ ылаачын, шоҥкор, кускун, карчага бар[7].
Ӧзӱмдери
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Туулары койу агашла бӱркелген, ӧзӱмдери ӧҥжик ле байлык. Аспак, кайыҥ, тал, јойгон, беле, толоно, мӧш, чиби, карагай ӧзӧт. Чамал ичиниҥ ӧзӱмдери ӧҥжик, койу, јӱзӱн-јӱӱр бӱдӱмдӱ. Кыр бӱркеген агаштары мӧш, тыт, карагай, чиби, јойгон, кайыҥ, аспак, јодро ло јулукту агаштардаҥ алама, груша, слива ӧзӧт[8].
Јайгыда мешке, кӧжнӧ, јӱзӱн-јӱӱр јиилектер, кузук толо ӧзӧт. Ӧлӧҥ, чечектер, тайалар, кӱске јетире кӧс сӱӱндирип јайылат: каргана, тал, толоно, арчын, балан, ийт-тумчук, бороҥот, табылгы, адарткы, бастый, буланат, јеҥес, јоҥјолой, јаргак ӧлӧҥ, јыдунак, јыоан чечек, ийт-таман, јыракы-ӧлӧҥ, ийт-тырмак, калаш-чечек, кыйгак ӧлӧҥ, кӧгӧзин, кылганак, кымыскайак, кулун-чечек, кулузын. Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер алтын тазыл ла кызыл тазыл[9].
Јери ле јолдоры
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јуртта 24 ором: бульвар Удачный, Олјондо, Кадын, Мӧттӱ, Солоҥы, Тоҥмокту, Садту, Сакылованыҥ, Јиилектӱ, Јииттердиҥ, Јалаҥду, Кӱнчыгыш, Советский ле о.ӧ. Јурт Чамалдыҥ трагында турат.
Эликманар јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
Администрациялык тӧс јер Эликманар | 0 км |
Аймактыҥ тӧс јери Чамал | 6,7 км |
Республикан тӧс кала Улалу | 90 км |
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 180 км |
Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 3800 км |
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 495 км-деҥ | 36 км |
Тӱӱкизи
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јурт 1826 јылда тӧзӧлгӧн. Чамал ичинде орус миссионерлер алтай улусты креске тӱжӱрип, православный кудай јаҥына кийдирип, школдор ачып, јурттар тӧзӧп турган ӧй. 1922 јылда Алтайда 24 волостьты бириктирип, 9 аймак эткен. Эликманар јурт Чамал аймакка кирген[10].
Эл-јон
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Эл-јонныҥ тоозы | ||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1939[11] | 1959[12] | 2010[13] | 2011[14] | 2012[14] | 2013[14] | 2014[15] | 2015[16] | 2016[2] |
1108 | ↗1393 | ↗1755 | ↗1758 | ↗1781 | ↗1848 | ↗1870 | ↗1878 | ↗1895 |
Ук-калыктары
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 1567 кижи болгон, олордыҥ 82 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].
Окылу тил: орус, алтай[17].
Инфраструктуразы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- јурт јеезениҥ администрациязы;
- орто-ӱредӱлӱ школ;
- библиотека;
- культура байзыҥы;
- эмчилик;
- стадион;
- почта;
- ашкана — 4;
- конор тура — 5;
- турбаза — 5;
- СТО, АЗС.
Экономиказы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Мал азыраары. Туризм.
Кереестер
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Тӱӱкилик
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Археологиялык
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- Јебрен корум (703)[20];
- Мӧҥкӱсалгыш (489, 504, 505, 720, 721, 722)[20];
- Јебрен јурт (поселение) (455, 702)[20].
Ар-бӱткендик
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- Байлу туу ()[20];
- Тоҥбок суу ()[20].
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[20].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи
[тӱзедер | кодты тӱзедер]-
Эликманар.
-
Эликманар суу кечире кӱр
-
Кӧӧлик јол
-
Илмектӱ кӱр ле «Јутпаныҥ тижи» (зуб дракона)
Јарлу улузы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- Суразаков Б. В. (1950 јылда Эликманар јуртта чыккан) — алтай јурукчы, альпинист, 1977 јылда Новоалтайскта художественный училище божоткон, оныҥ јуруктары кӧп тоолу кӧрӱлерде туружып, кезиги Том-Тураныҥ, Новосибирскте Н. К. Рерихтиҥ музеи ле краевед музейде, ого коштой таҥынаҥ улустыҥ коллекцияларында бар. Аскатта јуртайт[21].
- Тарбанакова С. Н. (13.05.1947) — театровед, искуствоведениениҥ кандидады, ГИТИС-тиҥ аспирантуразын божоткон (1980), Кӧп тоолу кайралдарлу[22].
Ајарулар
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- ↑ 1,0 1,1 Элекмонар (Эликманар)
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы . Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
- ↑ Элекмонар (Эликманар) (недоступная ссылка). Дата обращения: 1640116780. Архивировано 1640116783.
- ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Токшын Торбоков. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
- ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Рекреационное освоение Чемала
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1939 года. Численность сельского населения СССР по районам, крупным селам и сельским населённым пунктам - районным центрам . Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 13 кӱни, 2022. Архивировано чаган айдыҥ 2 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1959 года. Численность сельского населения РСФСР - жителей сельских населённых пунктов - районных центров по полу
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1 . Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 14,0 14,1 14,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай . Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы . Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы . Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
- ↑ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: 1610035516. Архивировано 1610213696.
- ↑ Archive copy (недоступная ссылка). Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 1 кӱни, 9563. Архивировано ӱлӱрген айдыҥ 1 кӱни, 8406 јыл.
- ↑ 20,0 20,1 20,2 20,3 20,4 20,5 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
- ↑ Сайт газеты «Листок». 100 самых известных людей Чемальского района
- ↑ Тарбанакова С. Н.[1]