Уажан

Википедия сайттаҥ
Јурт
Уажан
орустап Уожан
Уажан
Уажан
51°19′27″ с. ш. 86°08′40″ в. д.HGЯO
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Чамал
Јурт јеезе Чамалдыҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги 547[1] м
Климады орто-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы ↘77[2] кижи (2016)
Ук-калыктар орустар 72 % (2002)[3]
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 +7 38841
Почтаныҥ индекси 649220
АТТК-ныҥ коды 84243855003
МТТК-ныҥ коды 84643455116
Номер в ГКГН 0154738
Уажан (Россия)
Уажан
Москва
Уажан (Алтай Республика)КытатМонголияКазахстанТываХакасияКемерово областьАлтай крайКош-Агаш аймакУлалуМайма аймакОҥдой аймакТурачак аймакУлаган аймакКан-Оозы аймакКӧксу-Оозы аймакЧамал аймакЧоо аймакШабалин аймак
Уажан (Алтай Республика)
Улалу
Уажан
 Медиафайлдар Викискладта

Уажан (орустап Уожан) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Чамал аймагында Чамалдыҥ јурт јеезезине кирет.

Этимологиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Уажан орустап далекий, отдаленный[4].

Уажан орустап ширь, простор, приволье[4].

Физико-географиялык темдектери[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Географиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт Алтай Республиканыҥ тӱндӱк-кӱнчыгыш келтейинде, Чамал сууныҥ јарадында, Бешпек деп тууныҥ эдегинде турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 547 метрге бийик[1].

Климады[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Климады орто-континентал. Аймакта ай-кӱн кыска јайлу, узун, је тыҥ сооктор јок кышту, кары-јуды кеминде, калапту салкындар јок. Мааланыҥ да, јердиҥ де ажы јакшы тӱжӱмдӱ ӧзӱп ле јадар јер. Ортојылдык температура — +4,4 градус, кейдиҥ чыгы — 66,6 %, салкынныҥ тӱргени — 1,4 метр\секундка. 163 кӱн јылда фён-салкын согот.

Аҥ-куштары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Аймактыҥ тайгалары аҥдык: айу, бӧрӱ, какай, јеекен, булан, элик, марал, тооргы[5], оок аҥдардаҥ койон, јараа, киш, јоонмойын, агас, ӧркӧ, сарас, тарбаган, кӧрӱк, агас, сууларда камду, кумдус. Ак-кийик, тооргы ла камду Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» кирген. Кушка да аба-јыш бай: кӱртӱк, чай, сымда, бӧднӧ, мечиртке, ӱкӱ, каргаа, саҥыскан. кӱӱк, барынтычы куштардаҥ ылаачын, шоҥкор, кускун, карчага бар[6].

Ӧзӱмдери[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Каскак, кайыр кырлары мӧш, кайыҥ, чиби, карагай, јойгон, эргиш, беле агаштарла бӱркелген. Чамал ичиниҥ ӧзӱмдери ӧҥжик, койу, јӱзӱн-јӱӱр бӱдӱмдӱ. Кыр бӱркеген агаштары мӧш, тыт, карагай, чиби, јойгон, кайыҥ, аспак, јодро ло јулукту агаштардаҥ алама, груша, слива ӧзӧт[7].

Јайгыда мешке, кӧжнӧ, јӱзӱн-јӱӱр јиилектер, кузук толо ӧзӧт. Ӧлӧҥ, чечектер, тайалар, кӱске јетире кӧс сӱӱндирип јайылат: каргана, тал, толоно, арчын, балан, ийт-тумчук, бороҥот, табылгы, адарткы, бастый, буланат, јеҥес, јоҥјолой, јаргак ӧлӧҥ, јыдунак, јыоан чечек, ийт-таман, јыракы-ӧлӧҥ, ийт-тырмак, калаш-чечек, кыйгак ӧлӧҥ, кӧгӧзин, кылганак, кымыскайак, кулун-чечек, кулузын. Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер алтын тазыл ла кызыл тазыл[8].

Јери ле јолдоры[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 2 ором: Олјондо, Тӧс.

Уажан јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Чамал 17 км
Аймактыҥ тӧс јери Чамал 17 км
Республикан тӧс кала Улалу 112 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы 202 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва 3900 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 495 км-деҥ 55 км

Тӱӱкизи[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. Чамал ичинде орус миссионерлер алтай улусты креске тӱжӱрип, православный кудай јаҥына кийдирип, школдор ачып, јурттар тӧзӧп турган ӧй. 1922 јылда Алтайда 24 волостьты бириктирип, 9 аймак эткен. Аскат јурт Чамал аймакка кирген[9].


Эл-јон[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Эл-јонныҥ тоозы
2010[10]2011[11]2012[11]2013[11]2014[12]2015[13]2016[2]
78→78↘75↘72↗79→79↘77

Ук-калыктары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 68 кижи болгон, олордыҥ 72 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].

Окылу тил: орус, алтай[14].

Инфраструктуразы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Бастыра инфраструктурный обьекттер Чамалдыҥ јурт јеезезинде.

Экономиказы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Таҥынаҥ ээлемдер. Јылкы, соок тумчукту, оок мал азыраары. Туризм.

Кереестер[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тӱӱкилик[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга обелиск (557)[15].

Археологиялык[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Јебрен корум (636)[15].

Ар-бӱткендик[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Байлу туу Бешпек (397)[15];
  • Аржан суу (460)[15].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[15].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јарлу улузы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Барантаева М. А. (20.09.1927) — Россия ӱредӱликтиҥ нерелӱ ишчизи, баштамы школго бичиктердиҥ, ӱлекерлердиҥ авторы[16];

Ајарулар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  1. ↑ 1,0 1,1 Уожан (Уожан)
  2. ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  3. ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  4. ↑ 4,0 4,1 Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
  5. ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  6. ↑ Токшын Торбоков. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
  7. ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
  8. ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  9. ↑ Рекреационное освоение Чемала
  10. ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  12. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  13. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  14. ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 15,4 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
  16. ↑ Барантаева М. В.[1]

Тайантылар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Алган јери - "https://alt.wikipedia.org/w/index.php?title=Уажан&oldid=36246"