Беш-Ӧзӧк
| Јурт | |
| Беш-Ӧзӧк | |
|---|---|
| орустап Беш-Озёк | |
| 51°07′11″ с. ш. 85°14′50″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Шабалин |
| Јурт јеезе | Беш-Ӧзӧктиҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Бийиги | 1041[1] м |
| Климады | орто-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | ↗590[2] кижи (2021) |
| Ук-калыктар | алтайлар 96 % (2002)[3] |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38845 |
| Почтаныҥ индекси | 649224 |
| АТТК-ныҥ коды | 84250820001 |
| МТТК-ныҥ коды | 84650420101 |
|
|
|
.svg)
Беш-Ӧзӧк (орустап Беш-Озёќ) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Шабалин аймагында Беш-Ӧзӧктиҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.
Этимологиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Беш-Ӧзӧк орустап пять долин[4].
Физико-географиялык темдектери[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Географиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Јурт Алтай Республиканыҥ тӱндӱк-кӱнбадыш јанында , Бештиҥ суузыныҥ јарадында турат. Беш-Ӧзӧк деп тегиндӱ адабаган, беш тайганыҥ белтиринде, Беш ичинде турган јурт бийик сындарга курчадат. Јал-Мӧҥкӱнеҥ ле ала Сарлык, Кубаш, Шибее, Кӧдӱрге, Болчок, Куу-Којогор, Кыстарлуныҥ бажы, Кууберге, Арчынду туу. Тоотойдыҥ, Ӱстӱги ле Алтыгы Кӧдӧтиниҥ суулары. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1041 метрге бийик[1].
Климады[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Климады орто-континентал. Тӱштӱктей аймактарга кӧрӧ ай-кӱн эмеш јымжак. Кышкы сооктыҥ ортоайлык температуразы −19 °С, чаган айдыҥ тыҥыда соогы −35..-40 °С. Кар эмеш калыҥ тӱжер. Јайгы орто температура +15..+16,5 °С болзо, јаан изӱ айдыҥ тыҥ изӱзи +35 °С кире бар. Јут-чыктыҥ кеми јеткил тӱжет 435—462 мм. Салкынныҥ ортојылдык тӱргени 4,5 м/с.
Аҥ-куштары[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Беш-Ӧзӧктиҥ тайга тажы аҥдык: койон, агас, јоонмойын, тийиҥ, сарас, кӧрӱк, суузар, камду. Азулу айдардаҥ айу, бӧрӱ, јеекен, шӱлӱзин јӱрет кырларда. Кезик аҥдар-куштардыҥ тоозы астап, јоголорго једип бараткан учун олорды «Кызыл Бичикке» кийдирген[5]. Куштардаҥ бӧднӧ, чай, кӱртӱк, агуна, турна, кара-тас, каргаа ла о.ӧ. Туйгакту јерликтер: элик, булан, марал. Тооргыны аҥдап, улус торт јоголторго јеткен учун бу аҥ «Алтай Республиканыҥ кызыл бичигине» кирген. Озодоҥ бери јӱзӱн-јӱӱр куштарыла байлык јер. Јелечи, јијигей, кӧктийек, ӱренчи, кызылтӧш, талеҥко, каргаа, саҥыскан — оок куштар ла барынтычылары: ылаачын, шоҥкор, тейлеген, кускун, мӱркӱт. Чек јоголорго јеткен куштар: ала ылаачын, боро ылаачын, шоҥкор, карчага, ӱкӱ, мечиртке[6].
Ӧзӱмдери[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Јурттыҥ тайга-тажында тыт, мӧш, чиби. Аралдарда эргиш, беле, аспак, тайа, липа, ыргай, каргана, сӧҥӱскен, јыраа, кайыҥ каа-јаада ӧзӧт. Ак јерлерде кулузын, балузын, кӧгӧзин, јонјолой, кандык, маҥыр, јыланкӧс, јыланјастык, кӧрмосјиилек (орустап барбарис), отӧлӧҥ, јеҥес, кыйгак ӧлӧҥ, маргаа, јыду маргаа, кара чалкан (орустап крапива), буланат, чийне, кӧктаман, саргай, торко чечек (орустап ирис), алаҥуш, комургай (орустап борщевик), кӱнкаајы, таҥдалай, кӱзӱҥи чечек, калаш чечек, мӧт чечек, алтын тазыл, кызыл тазыл, марал чечек, кылбыш (орустап бадан), чай чечек (орустап герань луговая), быркырууш чечек, кӱмели, кой маҥыр (орустап лук порей), ийт маҥыр, калба, батун, кӧжнӧ-шарапшын. Јиилектер: кой јиилек, уйкӧс, бороҥот, тийиҥкат, казылган, јыдукара, тайабаш (орустап жимолость)[6].
Јери ле јолдоры[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Јуртта 8 ором: Кӧдӧтиниҥ, Октябрьский, Подгорный, Почталу, Советский, Тӧс, Шибертиниҥ, Э. Яимовтыҥ.
«Јабаган — Беш-Ӧзӧк — Чаргы-Оозы» деп регионал учурлу кӧӧлик јол Чуйдыҥ трагыныҥ 514,5 километринде ого бириге берет.
| Беш-Ӧзӧк јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
| Администрациялык тӧс јер Беш-Ӧзӧк | 0 км |
| Аймактыҥ тӧс јери Шабалин | 120 км |
| Республикан тӧс кала Улалу | 160 км |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 250 км |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 4000 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 516,0 км-деҥ | 79 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 612,0 км-деҥ | 100 км |
Тӱӱкизи[тӱзедер | кодты тӱзедер]
1965 јылда јурттыҥ ады Бешпелтирдиҥ ордына Беш-Ӧзӧк деп РСФСР-дыҥ Президиумыныҥ Јӧби аайынча солынган. Нениҥ учун дезе областьта эки тӱҥей атту деремне болуп калган. Бирӱзи Чамал аймакта, бирӱзи Шабалин аймакта, эки Бешпелтир.
Эл-јон[тӱзедер | кодты тӱзедер]
| Эл-јонныҥ тоозы | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 2010[7] | 2011[8] | 2012[9] | 2013[10] | 2014[11] | 2015[12] | 2016[13] | 2017[14] | 2018[15] | 2019[16] | 2020[17] | 2021[2] |
| 611 | →611 | ↗622 | ↘606 | ↘589 | ↘587 | ↘577 | ↗597 | ↘585 | ↘568 | ↗579 | ↗590 |
Ук-калыктары[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 683 кижи болгон, олордыҥ 96 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].
Окылу тил: орус, алтай[18].
Инфраструктуразы[тӱзедер | кодты тӱзедер]
- Беш-Ӧзӧктиҥ јурт јеезезиниҥ администрациязы;
- орто ӱредӱлӱ школ;
- стадион;
- эмчилик;
- библиотека;
- балдардыҥ туразы;
- јурттыҥ клубы;
- магазин;
- пилорама.
Экономиказы[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Јуртта јаан производстволык ээлем јок. Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Крестьян-фермер ээлемдер, таҥынаҥ аргачылар, агашла иштер. Туризм.
Кереестер[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Тӱӱкилик[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда корогондорго кереес (295). (1985 ј. Октябрьский, темдек јок)[19][20]
Археологиялык[тӱзедер | кодты тӱзедер]
- Јебрен курган, мӧҥкӱсалгыш (158, 160, 165, 176, 192, 193, 234—236, 260, 263, 269, 281, 316, 328, 332, 349—351)[21];
- Ташта јурамалдар. Петроглифтер (187, 188, 212, 230, 244, 245, 255, 265, 266, 274, 324)[21];
- Кезер таш. Анохинниҥ музейинде. Инв.8667 (189)[21];
- јалбак кайа (орустап стела).7 км јурттаҥ туура (186)[21];
- Кезер таш. Шабалинниҥ краевед музейинде (190)[21];
- Кезер таш. Јурттыҥ тӱштӱк јанында (194)[21].
Ар-бӱткендик[тӱзедер | кодты тӱзедер]
- Шибее туу. Байлу(347,206)[21];
- Калыҥ арал. Аржан суу (224)[21];
- Тоҥулай. Аржан суу (225)[21];
- Кара суу (226)[21];
- Кӧдӱрге таш. Байлу (237)[21];
- Кубаш, байлу туу (204)[21].
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[21].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Јарлу улузы[тӱзедер | кодты тӱзедер]
- Ойношев, В.П. (20.04.1960) билимчи, журналист, филология билимдердиҥ кандидады, АУ РА «Агентство по культурно-историческому наследию Республики Алтай» директоры. Туулу-Алтайдыҥ тӱӱкизи ле краеведениези керегинде 10-ноҥ артык бичиктердиҥ авторы ла соавторы. Алтай Республиканыҥ «Об охране объектов культурного наследия в Республике Алтай» деп Јасагыныҥ разработчиги, онойдо ок нематериальное культурное наследиедеп Россия Федерацияныҥ Јасагын бичииринде турушкан[22];
- Яимов, Э.Я. (1928) — журналист, јурттыҥ тоомјылу кижизи, Горно-Алтай автоном областьта јаҥар-кожоҥ јууп, магнитофонго бичип, радиоберилтелерде алтай јаҥарды кожоҥдойтон[23].
Ајарулар[тӱзедер | кодты тӱзедер]
- ↑ 1,0 1,1 Беш-Озёк (Беш-Ӧзӧк)
- ↑ 2,0 2,1 Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2021 года (орус.). Дата обращения: кандык айдыҥ 27 кӱни, 2021. Архивировано кӱӱк айдыҥ 2 кӱни, 2021 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
- ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ 6,0 6,1 Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года по муниципальным образованиям Республики Алтай
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года (орус.) (31 јаан изӱ ай 2017). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2017. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2017 јыл.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года (орус.). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 25 кӱни, 2018. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 26 кӱни, 2018 јыл.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2019 года (орус.). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2019.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2020 года (орус.). Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 17 кӱни, 2020. Архивировано ӱлӱрген айдыҥ 17 кӱни, 2020 јыл.
- ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
- ↑ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: 1610036222. Архивировано 1610213696.
- ↑ http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/Список-объектов-культурного-наследия.pdf
- ↑ 21,00 21,01 21,02 21,03 21,04 21,05 21,06 21,07 21,08 21,09 21,10 21,11 21,12 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
- ↑ АЛТАЙСКОЕ РЕСПУБЛИКАНСКОЕ ОТДЕЛЕНИЕ ВСЕРОССИЙСКОЙ ОБЩЕСТВЕННОЙ ОРГАНИЗАЦИИ..."[1]
- ↑ Горно-Алтайск, инфо[2]
Тайантылар[тӱзедер | кодты тӱзедер]
 Шабалин аймактыҥ јон јаткан јерлери | |||
|---|---|---|---|
 | Аймактыҥ тӧс јери: Шабалин јурт |  | |