Јаан Чаргы

Јаан Чаргы
	Јурт
Јаан Чаргы
	орустап Верх-Черга
	51°22′22″ с. ш. 85°27′28″ в. д.HGЯO
Эл-тергее	Россия
Федерацияныҥ субъекты	Алтай Республика
Муниципал аймак	Шабалин
Јурт јеезе	Чичке-Чаргыныҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Тӧзӧлгӧн јылы	1626
Бийиги	974 м
Климады	орто-континентал
Ойдиҥ поязы	UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы	↗211 кижи (2016)
Ук-калыктар	алтайлар 96 % (2002)
Окылу тил	алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды	+7 38845
Почтаныҥ индекси	649226
АТТК-ныҥ коды	84250865002
МТТК-ныҥ коды	84650465106
Номер в ГКГН	0154357
	Јаан Чаргы Москва Јаан Чаргы (Алтай Республика) Улалу Јаан Чаргы

Јаан Чаргы (орустап Верх-Чарга) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Шабалин аймагында Чичке-Чаргыныҥ јурт јеезезине кирет.

Этимологиязы

Чаргы орустап мель, перекат, точильный камень^[4].

Физико-географиялык темдектери

Географиязы

Алтай Республиканыҥ тӱндӱк-кӱнбадыш јанында, Чаргыныҥ ла Себи-Бажыныҥ сындарыныҥ ортозында, Јаан Чаргы сууныҥ јарадында турат. Јурттаҥ ыраак јок Кууташ деп кыр бар. Шабалинге једерге эки боочы ажар керек. Ол талайдыҥ кемјӱзинеҥ 974 метрге бийик^[1].

Климады

Климады орто-континентал. Тӱштӱктей аймактарга кӧрӧ ай-кӱн эмеш јымжак. Кышкы сооктыҥ ортоайлык температуразы −19 °С, чаган айдыҥ тыҥыда соогы −35..-40 °С. Кар эмеш калыҥ тӱжер. Јайгы орто температура +15..+16,5 °С болзо, јаан изӱ айдыҥ тыҥ изӱзи +35 °С кире бар. Јут-чыктыҥ кеми јеткил тӱжет 435—462 мм. Салкынныҥ ортојылдык тӱргени 4,5 м/с.

Аҥ-куштары

Јаан Чаргы јурттыҥ тайга тажы аҥдык: койон, агас, јоонмойын, тийиҥ, сарас, кӧрӱк, суузар, камду. Азулу айдардаҥ айу, бӧрӱ, јеекен, шӱлӱзин јӱрет кырларда. Кезик аҥдар-куштардыҥ тоозы астап, јоголорго једип бараткан учун олорды «Кызыл Бичикке» кийдирген^[5]. Куштардаҥ бӧднӧ, чай, кӱртӱк, агуна, турна, кара-тас, каргаа ла о.ӧ. Туйгакту јерликтер: элик, булан, марал. Тооргыны аҥдап, улус торт јоголторго јеткен учун бу аҥ «Алтай Республиканыҥ кызыл бичигине» кирген. Озодоҥ бери јӱзӱн-јӱӱр куштарыла байлык јер. Јелечи, јијигей, кӧктийек, ӱренчи, кызылтӧш, талеҥко, каргаа, саҥыскан — оок куштар ла барынтычылары: ылаачын, шоҥкор, тейлеген, кускун, мӱркӱт. Чек јоголорго јеткен куштар: ала ылаачын, боро ылаачын, шоҥкор, карчага, ӱкӱ, мечиртке^[6].

Ӧзӱмдери

Бу јерлерде ӧрӧ аймактарга кӧрӧ, јымжак укту агаштар: кайыҥ, аспак, тал, каргана (орустап акация) кӧп ӧзӧт. Беле агаш, база аттары: эргиш, эне-кат (орустап рябина), јодро, терек, толоно (орустап ). Арчын-артыш (орустап ), балан-чаныш (орустап ), каҥы-туучечек-јелезин-кудайчечек (орустап ) база ӧзӧт. Јиилектердеҥ мында койјиилек, кызылгат, тайа (орустап ), эмегенсӧӧк-ӱзӱт агаш (орустап ), тийиҥкат, јыдукара, казылган ӧзӱп јат^[7].

Јери ле јолдоры

Јуртта 4 ором: Јииттердиҥ, Кырлу, Тӧс, Школдыҥ. «Јекјийек — Арбайты — Јаан Чаргы» деп регионал учурлу кӧӧлик јолдыҥ учы (идентификайионный темдеги 84К-121).

Јаан Чаргы јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Чичке-Чаргы	10 км
Аймактыҥ тӧс јери Шабалин	27 км
Республикан тӧс кала Улалу	150 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы	240 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва	4000 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 546,8 км-деҥ (Шабалин)	27 км

Тӱӱкизи

Јурт 1626 јылда тӧзӧлгӧн.

Эл-јон

Эл-јонныҥ тоозы
2010^[8]	2011^[9]	2012^[9]	2013^[9]	2014^[10]	2015^[11]	2016^[2]
218	→218	↘214	↘206	↘204	→204	↗211

Ук-калыктары

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 221 кижи болгон, олордыҥ 96 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон^[3].

Окылу тил: орус, алтай^[12].

Инфраструктуразы

орто ӧредӱлӱ школ;
библиотека;
стадион;
эмчилик;
магазин;
почта.

Экономиказы

Јылкы, соок тумчукту ла оок мал азыраары. Крестьян-фермер ээлемдер. Кажы ла биледе таҥынаҥ ээлемдӱ. Агашла иштер.

Кереестер

Тӱӱкилик

Археологиялык

Ар-бӱткендик

Чаҥкыр байлу туу,
Чаргыныҥ боочызы,
Тоҥбок суу.

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

Јарлу улузы

Барантаев, Николай Татукович Чоктубай (1926―1989) ― политик, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы (15.11.1943 јылда призыв, ефрейтор, капитан, мл. лейтенант), «За победу над Германией в Великой Отечественной войне 1941—1945 года» деп медальла, орден «Отечественной войны II степениле» кайралдаткан.
Уланкин Э. П. (21.07.1982) — спортчы, греко-рим кӱрешле международный класстыҥ Узы, Горно-Алтайский педагогический колледжти божоткон (2000), Телекейлик чемпионаттыҥ эки катап јеҥӱчили (Морибор,Словения, 1997) Претория (ЮАР, 1998), Чорос-Гуркинниҥ сыйыныҥ лауреады (1998), Эл-Курултайдыҥ депутады^[13].

Ајарулар

1 2 Верх-Черга
1 2 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
1 2 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1 (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
1 2 3 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай (ја. эм.). Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы (ја. эм.). Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
↑ Горно-Алтайск инфо

Тайантылар

[Высота_н/у_моря-1] 1 2 Верх-Черга

[2016AY-2] 1 2 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.

[Коряков-3] 1 2 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».

[Топонимика-4] Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.

[Кр_книга_животные_РА_2017-5] Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный

[Торбоков_звери-6] Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020

[Торбоков_флора-7] Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.

[2010G-8] Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1 (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.

[2012T-9] 1 2 3 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай (ја. эм.). Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.

[2014CK-10] Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы (ја. эм.). Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.

[2015AG-11] Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.

[Закон_РА_о_языках-12] Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)

[13] Горно-Алтайск инфо

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]