Перейти к содержанию

Барагаш

Википедия сайттаҥ
Јурт
Барагаш
орустап Барагаш
Вид на село с горы
Вид на село с горы
51°16′21″ с. ш. 85°11′42″ в. д.HGЯO
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Шабалин
Јурт јеезе Барагаштыҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги 928[1] м
Климады орто-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы ↘749[2] кижи (2020)
Ук-калыктар орустар 48 %,
алтайлар 51 % (2002)[3]
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 38845
Почтаныҥ индекси 649223
АТТК-ныҥ коды 84250815001
МТТК-ныҥ коды 84650415101
Номер в ГКГН 0154499
Барагаш (Россия)
Барагаш
Москва
Барагаш (Алтай Республика)КытатМонголияКазахстанТываХакасияКемерово областьАлтай крайКош-Агаш аймакУлалуМайма аймакОҥдой аймакТурачак аймакУлаган аймакКан-Оозы аймакКӧксу-Оозы аймакЧамал аймакЧоо аймакШабалин аймак
Барагаш (Алтай Республика)
Улалу
Барагаш
 Медиафайлдар Викискладта

Барагаш (орустап Барагаш) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Шабалин аймагында Барагаштыҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.

Этимологиязы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Барагаш орустап весь лес[4].


Бар орустап имеющийся в наличии, весь , агаш орустап дерево[4].

Физико-географиялык темдектери

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Географиязы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Алтай Республиканыҥ тӱндӱк — кӱнбадыш јанында, Бештиҥ ле Барагаштыҥ сууларыныҥ јарадында турат.

Јал-Мӧҥкӱ, Беш бажы, Себи бажы, Сарлык, Чаргы бажыныҥ тайга сындары эбире турат.

Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 928 метрге бийик[1].

Климады

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Климады орто-континентал. Јети айдаҥ артык кыш ла ӱч ай јай турат. Ортојылдык температураныҥ алды —4,2 болзо, эҥ ле јылузы +36 °С, эҥ ле соогы —54 °С. Баштапкы сооктор 02.06/19.08 киреде болот, соок јок ӧй 60 ла кӱн, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы 0 °С, кейдиҥ чыгы-јуды 343 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 2,8 м/с, тыҥ салкынду (15 м/с кӧп) кӱндердиҥ тоозы — 9,9.

Аҥ-куштары

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Барагаштыҥ тайга тажы аҥдык: койон, агас, јоонмойын, тийиҥ, сарас, кӧрӱк, суузар, камду. Азулу айдардаҥ айу, бӧрӱ, јеекен, шӱлӱзин јӱрет кырларда. Кезик аҥдар-куштардыҥ тоозы астап, јоголорго једип бараткан учун олорды «Кызыл Бичикке» кийдирген[5]. Куштардаҥ бӧднӧ, чай, кӱртӱк, агуна, турна, кара-тас, каргаа ла о.ӧ. Туйгакту јерликтер: элик, булан, марал. Тооргыны аҥдап, улус торт јоголторго јеткен учун бу аҥ «Алтай Республиканыҥ кызыл бичигине» кирген. Озодоҥ бери јӱзӱн-јӱӱр куштарыла байлык јер. Јелечи, јијигей, кӧктийек, ӱренчи, кызылтӧш, талеҥко, каргаа, саҥыскан — оок куштар ла барынтычылары: ылаачын, шоҥкор, тейлеген, кускун, мӱркӱт. Чек јоголорго јеткен куштар: ала ылаачын, боро ылаачын, шоҥкор, карчага, ӱкӱ, мечиртке[6].

Ӧзӱмдери

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурттыҥ тайга-тажында тыт, мӧш, чиби. Аралдарда эргиш, беле, аспак, тайа, липа, ыргай, каргана, сӧҥӱскен, јыраа, кайыҥ каа-јаада ӧзӧт. Ак јерлерде кулузын, балузын, кӧгӧзин, јонјолой, кандык, маҥыр, јыланкӧс, јыланјастык, кӧрмосјиилек (орустап барбарис), отӧлӧҥ, јеҥес, кыйгак ӧлӧҥ, маргаа, јыду маргаа, кара чалкан (орустап крапива), буланат, чийне, кӧктаман, саргай, торко чечек (орустап ирис), алаҥуш, комургай (орустап борщевик), кӱнкаајы, таҥдалай, кӱзӱҥи чечек, калаш чечек, мӧт чечек, алтын тазыл, кызыл тазыл, марал чечек, кылбыш (орустап бадан), чай чечек (орустап герань луговая), быркырууш чечек, кӱмели, кой маҥыр (орустап лук порей), ийт маҥыр, калба, батун, кӧжнӧ-шарапшын. Јиилектер: кой јиилек, уйкӧс, бороҥот, тийиҥкат, казылган, јыдукара, тайабаш (орустап жимолость)[6].

Јери ле јолдоры

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 11 ором: Олјондо, Калининниҥ, Одорлу, Јииттердиҥ, Јаҥы, Партизандардыҥ, Кумакту, Совхозная, Тӧс, Школдыҥ, Энергетиктердиҥ.

Регионал кӧӧлик јол «Јабаган — Барагаш — Чаргы-Оозы» ӧдӧт.

Барагаш јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Барагаш 0 км
Аймактыҥ тӧс јери Шабалин 94 км
Республикан тӧс кала Улалу 140 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы 230 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва 4000 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 516,0 км-деҥ (Чаргы) 59 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 612,0 км-деҥ 130 км

Тӱӱкизи

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. Јебренде мында, Беш ичинде, тыштынаҥ табарган ӧштӱлерле јаан јуу-согуштар бодгон. Айландыра тайгалары, кырлары тӱӱкилик аттарлу, соојындардаҥ эмдиги ӧйгӧ артып калган. Тӱӱкейдиҥ тайгалары, Шибее, Куйактанар ла о.ӧ.

Эл-јон

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Эл-јонныҥ тоозы
2010[7]2011[8]2012[9]2013[10]2014[11]2015[12]2016[13]2017[14]2018[15]2019[16]2020[2]
761→761↘742↗750↗758↘750↗760↘758↘756↗764↘749

Ук-калыктары

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 813 кижи болгон, олордыҥ 48 % орустар, 51 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].

Окылу тил: орус, алтай[17].

Инфраструктуразы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Барагаштыҥ јурт јеезезиниҥ администрациязы;
  • орто ӱредӱлӱ школ;
  • библиотека;
  • стадион;
  • культура байзыҥы;
  • эмчилик;
  • магазиндер.

Экономиказы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Кереестер

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тӱӱкилик

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • 1917—1923 јј. карындаштык мӧҥкӱзи (Јуртээлемдик јерлерде)[18][19];
  • Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда корогондорго кереес (293) (1967 ј.,Партизандардыҥ, 1А)[18][19];
  • јалбак кайа (орустап стела), јурттаҥ 2 км (179)[20].

Археологиялык

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • кезер таш, инв.темдеги 8021, Улалуда А. В. Анохинниҥ музейинде экспозицияда (177)[20];
  • ташта јурамал, јурттыҥ јаказында, Песчаный сууныҥ јарадында(178)[20];
  • мӧҥкӱсалгыштар (180—182,200,201,233—241,280,313)[20];
  • ташта јурамалдар. Бичиктӱ Ажу. Барагаш ла Шыргайтыныҥ ортозында (195)[20];
  • Тӧргин,јебрен корум. Чаргы — Барагаш — Кан-Оозы јолдыҥ јанында (208)[20].

Ар-бӱткендик

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Кубаш байлу туу (204)[20].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[20].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јарлу улузы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Ајарулар

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  1. ↑ 1,0 1,1 Барагаш
  2. ↑ 2,0 2,1 Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2020 года (орус.). Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 17 кӱни, 2020. Архивировано ӱлӱрген айдыҥ 17 кӱни, 2020 јыл.
  3. ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  4. ↑ 4,0 4,1 Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
  5. ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  6. ↑ 6,0 6,1 Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
  7. ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  8. ↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  9. ↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года по муниципальным образованиям Республики Алтай
  10. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013 јыл.
  11. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  12. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  13. ↑ Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  14. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года (орус.) (31 јаан изӱ ай 2017). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2017. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2017 јыл.
  15. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года (орус.). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 25 кӱни, 2018. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 26 кӱни, 2018 јыл.
  16. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2019 года (орус.). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2019.
  17. ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
  18. ↑ 18,0 18,1 Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: 1610036197. Архивировано 1610213696.
  19. ↑ 19,0 19,1 Archive copy (недоступная ссылка). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 19 кӱни, 3070. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 19 кӱни, 8406 јыл.
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 20,3 20,4 20,5 20,6 20,7 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.

Тайантылар

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Алган јери - "https://alt.wikipedia.org/w/index.php?title=Барагаш&oldid=46653"