Каспа

Википедия сайттаҥ
Јурт
Каспа
орустап Каспа
51°06′57″ с. ш. 86°00′46″ в. д.HGЯO
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Шабалин
Јурт јеезе Каспаныҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги 1068[1] м
Климады орто-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы ↗367[2] кижи (2021)
Ук-калыктар алтайлар 99 % (2002)[3]
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 38845
Почтаныҥ индекси 649227
АТТК-ныҥ коды 84250854001
МТТК-ныҥ коды 84650457101
Номер в ГКГН 0153877
Каспа (Россия)
Каспа
Москва
Каспа (Алтай Республика)КытатМонголияКазахстанТываХакасияКемерово областьАлтай крайКош-Агаш аймакУлалуМайма аймакОҥдой аймакТурачак аймакУлаган аймакКан-Оозы аймакКӧксу-Оозы аймакЧамал аймакЧоо аймакШабалин аймак
Каспа (Алтай Республика)
Улалу
Каспа

Каспа (орустап Каспа) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Шабалин аймагында Каспаныҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.

Этимологиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Каспа орустап с характером, крутой, норовистый (от хакасского)[4].

Физико-географиялык темдектери[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Географиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Алтай Республиканыҥ тӱндӱк-кӱнбадыш јанында, Тоҥбок суу ла Ак сууныҥ јараттарында турат. Јал-Мӧҥкӱнеҥ тӱндӱктей јерде, Себиниҥ боочызына јетире ..км. Айландыра мындый тайгалар бар: Чаҥкыр, Межелик, Сойок. Эпшен, Кадыргат, Кызылгат деп кобылардыҥ суулары биригип, Каспа суу башталат. Каспаны айландыра ӧзӧктӧр, кобылар бар Кӧк-Куjур, Мана-Куjур, Кызыл-Куjур, Чибит, Конош. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1068 метрге бийик[1][5].

Климады[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Климады орто-континентал. Бу аймакта климат тӱштӱк аймактарга кӧрӧ эмеш јымжак, соок эмеш орой келет, суулар эмеш орой тоҥот. Кыш соок, карлу, јай серӱӱн болот. Кышкы сооктыҥ ортоайлык температуразы —19 °С, чаган айдыҥ тыҥыда соогы —35..—40 °С. Кар эмеш калыҥ тӱжер. Јайгы орто температура +15 °С, +16,5 °С болзо, јаан изӱ айдыҥ тыҥ изӱзи +35 °С кире бар. Јут-чыктыҥ кеми јеткил тӱжет 435—462 мм. Салкынныҥ ортојылдык тӱргени 4,5 м/с.

Аҥ-куштары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Каспаныҥ тайгаларында алдында кандый ла аҥдар кӧп болгон. Казырларынаҥ айу, бӧрӱ, јеекен, тӱлкӱ, шӱлӱзин. Туйгакту аҥнаҥ булан, марал, какай, элик, тооргы. Оок аҥдар кӧп болгон борсык, агас, јоонмойын, киш, камду, кумдус, маны, сарас, момон, ӧркӧ, суузар, сыгырган, тарбаган, тийиҥ, токтонок, эрлен, чычкан, кӱжӱл[6]. ле о.ӧ.

Калганчы јылдарда алтай артап, экологиялык айалгалар уйадап, аҥ-куштыҥ тоозы кезем астаган ла кезик аҥдар торт јоголорго јеткен учун олорды «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кийдирген: тооргы, маны, камду, суузар. Јӱзӱн-јӱӱр куштардыҥ тоозы база ла астаган. Алдында јайым јӱретен агуна (орустап белая куропатка), аҥыр (орустап огарь), баарчык (орустап скворец), бӧднӧ (орустап перепелка), јелечи (орустап трясогуска), јаҥалбай (орустап чиж), јылантык (орустап вертишейка) сӱреен ас туштайт. «Кызыл бичикке» кирген куштар ол турна, балыкчы куш (орустап крохаль), боро ылаачын (орустап кречет), кӧкӧлик (орустап каменная куропатка), ала ылаачын (орустап балобан)[7].

Ӧзӱмдери[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурттыҥ тайга-тажында тыт, мӧш, чиби. Аралдарда эргиш, беле, аспак, тайа, липа, ыргай, каргана, сӧҥӱскен, јыраа, кайыҥ каа-јаада ӧзӧт. Ак јерлерде кулузын, балузын, кӧгӧзин, јонјолой, кандык, маҥыр, јыланкӧс, јыланјастык, кӧрмосјиилек (орустап барбарис), отӧлӧҥ, јеҥес, кыйгак ӧлӧҥ, маргаа, јыду маргаа, кара чалкан (орустап крапива), буланат, чийне, кӧктаман, саргай, торко чечек (орустап ирис), алаҥуш, комургай (орустап борщевик), кӱнкаајы, таҥдалай, кӱзӱҥи чечек, калаш чечек, мӧт чечек, алтын тазыл, кызыл тазыл, марал чечек, кылбыш (орустап бадан), чай чечек (орустап герань луговая), быркырууш чечек, кӱмели, кой маҥыр (орустап лук порей), ийт маҥыр, калба, батун, кӧжнӧ-шарапшын. Јиилектер: кой јиилек, уйкӧс, бороҥот, тийиҥкат, казылган, јыдукара, тайабаш (орустап жимолость)[6].

Јери ле јолдоры[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Каспада 5 ором: Аксуу, К.Тӧлӧсовтиҥ, Манакујур, Чаҥкыр, Чибит.

Каспа јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Каспа 0 км
Аймактыҥ тӧс јери Шабалин 41 км
Республикан тӧс кала Улалу 160 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы 240 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва 4000 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 546,8 км-деҥ (Шабалин) 41 км

Тӱӱкизи[тӱзедер | кодты тӱзедер]

13.01.2005 јылда чыгарылган Алтай Республиканыҥ 10-РЗ темдектӱ Јасагы аайынча јурт «Каспаныҥ јурт јеезези» боло берген[8].

Јурт 1920 јылдарда Конош деп ӧзӧктӧ тӧзӧлгӧн. Ол ло јылда јуртсовет иштеп баштаган, оны Кергилов Тадай башкарган. 1920 јылда Кызыл-Куjур ӧзӧктӧ школ тудулган. Коскол, Чочокту, Мана-Куjур, Кызылгат, Орто-Айры, Эпшеен ӧзӧктӧј балдар школго келип туратан, ӱредӱчизи Калтачаков Андрей Васильевич болгон. Јаҥы школды 1924 јылда Кӧчӧш ӧзӧктӧ туткандар. . 1928 јылда эҥирги школ ачылган. 1938 јылда Каспаныҥ јетијылдык школында Ороктой ло Апшыйакты јурттыҥ балдары ӱренген.

1930 јылда «Тан Чолмон» колхоз ачылган, председатели Тодошев Табачы, бригадирлери Телесов Чырбыкчы, Соенов Jаканат. 1932 јылда Конош ӧзӧктӧҥ Каспа ӧзӧккӧ кӧчкӧн. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууга Каспанаҥ 98 кижи барган, олордоҥ 30 кижи тирӱ бурылган.


Эл-јон[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Эл-јонныҥ тоозы
2010[9]2011[10]2012[11]2013[12]2014[13]2015[14]2016[15]2017[16]2018[17]2019[18]2020[19]2021[2]
360→360↗364↗366↗367↗371↗372↘368↗371↗375↘365↗367

Ук-калыктары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 376 кижи болгон, олордыҥ 99 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].

Окылу тил: орус, алтай[20].

Инфраструктуразы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Каспаныҥ јурт јеезезиниҥ администрациязы;
  • Каспаныҥ орто ӱредӱлӱ школы[21];
  • балдардыҥ туразы;
  • эмчилик;
  • стадион;
  • почта.

Экономиказы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Кажы ла биледе таҥынаҥ ээлемдӱ (СПК), мал азыраары.

Кереестер[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тӱӱкилик[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда корогондорго обелиск (284)[22].

Археологиялык[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • мӧҥкӱсалгыш, Каспа јурттыҥ 1 км јанында Кызылкат деп сууныҥ сол јарадында (261)[22];
  • јебрен мӧҥкӱсалгыш, Каспа сууныҥсол јарадында, јурттыҥ ортозында (231)[22].

Ар-бӱткендик[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • кара суу, тоҥбок (..)[22];
  • байлу туу Јал-Мӧҥкӱ (..)[22].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[22].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јарлу улузы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Тӧлӧсов К.Ч.|Тӧлӧсов К.Ч. (4.06.1937—28.09.2000) — бичиичи, публицист, Москвада М.Горькийдиҥ адыла адалган литинститутты божоткон, СССР-дыҥ бичиичилер бирлигиниҥ турчызы [23];
  • Самыков В. Т., Паслей Самык (26.12.1938—08.11.2020.) — ӱлгерчи, кӧчӱреечи, Москвада М.Горькийдиҥ адыла адалган литинститутты божоткон (1964), Алтай Республиканыҥ бичиичилер бирлигиниҥ турчызы, Россияныҥ културазыныҥ нерелӱ ишчизи (1995), «Таҥ Чолмон» орденле кайралдаткан[24];
  • Самыков Б. Т. (20.06.1947 ) — ӱлгерчи, Москвада М.Горькийдиҥ адыла адалган , литинститутты божоткон (1975), СССР-дыҥ бичиичилер бирлигиниҥ турчызы (1984);
  • Майманов А.А., Кара Майманов (16.07.1956) — артист, Алтай национал драма театрдыҥ артизи, Барнаулдыҥ культпросветучилищезинде ӱренген, Красноярский институт искусствты божоткон (1984), , «Таҥ Чолмон» орденле кайралдаткан, Россияныҥ нерелӱ артизи[25];
  • Майманов А. А. (1961) — артист, Алтай национал драма театрдыҥ артизи, Красноярский институт искусствты божоткон, Г.И.Чорос-Гуркинниҥ сыйыныҥ лауреады[26].

Ајарулар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  1. ↑ 1,0 1,1 Каспа
  2. ↑ 2,0 2,1 Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2021 года (орус.). Дата обращения: кандык айдыҥ 27 кӱни, 2021. Архивировано кӱӱк айдыҥ 2 кӱни, 2021 јыл.
  3. ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  4. ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
  5. ↑ Kaspa (англ.). GeoNames.
  6. ↑ 6,0 6,1 Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
  7. ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  8. ↑ Закон Республики Алтай от 13 января 2005 года № 10-РЗ «Об образовании муниципальных образований, наделении соответствующим статусом и установлении их границ»
  9. ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  10. ↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  11. ↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года по муниципальным образованиям Республики Алтай
  12. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013 јыл.
  13. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  14. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  15. ↑ Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  16. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года (орус.) (31 јаан изӱ ай 2017). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2017. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2017 јыл.
  17. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года (орус.). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 25 кӱни, 2018. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 26 кӱни, 2018 јыл.
  18. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2019 года (орус.). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2019.
  19. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2020 года (орус.). Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 17 кӱни, 2020. Архивировано ӱлӱрген айдыҥ 17 кӱни, 2020 јыл.
  20. ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
  21. ↑ http://kaspaigor.ucoz.ru/index/glavnaja_stranica/0-12
  22. ↑ 22,0 22,1 22,2 22,3 22,4 22,5 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
  23. ↑ Писатели России[1]
  24. ↑ Звезда Алтая [2]
  25. ↑ Николай Майманов[3]
  26. ↑ Александр Майманов[4]

Тайантылар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Алган јери - "https://alt.wikipedia.org/w/index.php?title=Каспа&oldid=34232"