Перейти к содержанию

Шабалин аймак

Википедия сайттаҥ
Муниципал тӧзӧлмӧзи
Шабалин аймак

Шабалин аймак, Карстовая арка

Маанызы Кебедели

51°18′11″ с. ш. 85°40′30″ в. д.
Эл-тергее:Россия
Федерацияныҥ тергеези:Алтай Республика
Муниципал тӧзӧлмӧзи:Шабалин аймак
Кирет:13 јурт јеезе (24 јурт)
Тӧс јурт:Шабалин
Тӱӱкизи ле географиязы
Дата образования:1922 г.
Текши јери, км²3794[1] км²
(8-е место)
Высота:
максимальная
минимальная
2506 м
570 м
Ойдиҥ поязы:UTC+7:00 (MSK+4)
Эл-јон
Эл-јонныҥ тоозы:13714[2] кижи (2021)
(6,21 %, 6-е место)
Эл-јонныҥ ныктазы, кижи/км²3,62 кижи/км²
Ук-калыктар:алтайлар, орустар
Кудай јаҥы:христиан јаҥ
кам јаҥ, ак јаҥ,
Окылу тил:орус, алтай[3]
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды:+7 38849
Почтаныҥ индекси:649220
ОКАТО-ныҥ коды:
ОКТМО-ныҥ коды:
Окылу сайт «Шабалин аймак»

Шабалин аймак
Медиафайлдар Викискладта

Шабалин аймак (орустап Шебалинский район) Россияда Алтай Республиканыҥ муниципал тӧзӧлмӧзи.

Администрациялык тӧс јери — Шабалин јурт.

Физико-географиялык темдектери

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Географиязы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Шабалин аймак Алтай Республиканыҥ тӱндӱк кӱнбадыш јанында кырлар, ӧзӧктӧр, јалаҥдар ортодо јадат. Мында Себи-Бажыныҥ, Чаргыныҥ ла Ануйдыҥ сын- тайгалары теҥкейет. Чуйдыҥ трагыла барып јатса, Кадынды кечире кӱрдеҥ ары, Себи-Оозы јурттаҥ аймактыҥ јери башталат. Эски Чуйдыҥ трагы Јаш-Туранаҥ ала Алтайское деп јуртты ӧдӱп, Комаровское деп боочыны ажып, Чаргы јуртка јетире келген[4].

Шабалин аймактыҥ суулары[5]

№ алтайлап орустап[6] узуны, км
1Себи82
2Песчаная260
3КадынКатунь760
4КӦкӧйӧ14
5Улус-Чаргы14
6Бертка15
7Јумурлу14
8Камышла13
9Ӱстӱги-Отогол17
10Апшыйакту13
11Јаан Аккем7
12Чаргаы8
13Куубаш7
14Куйактанар6
15Адаткан5
16Айулу12
17Булухта18
18Кара-Мыйту3
19Гордуба3
20Кыргысту5
21Алтыгы-Кумалыр3

Шабалин аймактыҥ кӧлдӧри

Шабалин аймактыҥ климады орто-континентал. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −4,2 °С, эҥ ле изӱ кӱнниҥ температуразы јыл ичинде +36 °С, јыл ичинде эҥ ле соок температура −54 °С, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы 0°С, баштапкы ла калганчы соок кӱндер — 02.06/30.08, соок јок кӱндердиҥ тоозы — 87, чык-јуттыҥ ортојылдык кеми — 343 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми — 2,8, Тыҥ салкын (тӱргени 15 м/с кӧп) болгон кӱндер — 9,9.

Чаргы јурттыҥ јеринде Евразияда јаҥыс мында бар Зубровый питомник СО РАН. Генетикалык эксперимент иштер ӧткӱрилет. Зубрлардыҥ тоозы эмди 30-таҥ бир канча муҥга јеткен.

Чаргы јуртта 1980 јылда Сибирде РАН-ныҥ бӧлӱги тӧзӧлгӧн экспериментал ээлем эмдиге јетире иштейт. Мында уникал-ӧзӱмдердиҥ коллекциязы јуулган. Бу ӧзӱмдер талайдыҥ кеминеҥ бир канча бийик айалгада (условия высокогорья) ӧзӱп, адаптация генов ӧдӧт. Селекционный эксперименттер ӧткӱрилет.

Јери ле јолдоры

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Октябрьдыҥ революциязы ла Россияда Граждан јуунаҥ озо аймактыҥ јери Том-Тураныҥ губерниязында Бийдиҥ уездинде Шабалин волостько кирип турган болгон. 1922 јылда Ойрот автоном область тӧзӧлгӧн, тӧс јери Улалуда. Областька баштап тарый 24 волость кирген, табынча олордыҥ тоозы астаган, волостьторды ойто аймактар эдип адаган, олордыҥ бирӱзи Шабалин аймак болгон. 1962—1963 јылдарда аймактар ойто райондор эдип кубулган, Шабалин аймакты јоголткон, је бир јылдаҥ оны оны орныктырган.

Эл-јонныҥ тоозы
1897[7]1916[7]1920[7]1926[7]1933[7]1939[7]1959[8]1970[7]1979[7]1989[7]2002[9]2003[10]2004[10]2005[11]
7429↗10 630↘10 466↗12 017↗13 619↘12 752↗14 197↗23 167↘21 271↗22 745↘14 387↘14 383↘14 302↗14 500
2006[11]2007[11]2008[12]2009[13]2010[14]2011[12]2012[15]2013[16]2014[17]2015[18]2016[19]2017[20]2018[21]2019[22]
↗14 600→14 600↗14 688↗14 786↘13 596↘13 508→13 508↗13 553↗13 605↗13 620↗13 720↗13 777↘13 735↘13 722
2020[23]2021[24]
↘13 693↗13 714

Эл-јонныҥ тоозы Россияныҥ экономӧзӱм министерствозыныҥ јетиргениле (орустап Минэкономразвития России)[25] мындый болор:

Ук-калыктары

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Шабалин аймакта алтай, орус ла о.ӧ. укту калыктар јуртайт.

Муниципал јерлӱ тӧзӧлмӧлӧр

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Аймактыҥ 13 јурт јеезезине 24 јон јаткан јер кирет.

Јурт јеезелер

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Аймактыҥ 13 јурт јеезезине 24 јон јаткан јер кирет.

№ Јурт јеезези[6] Административный
тӧс јер[6]		 Јурт[6] Кирет Эл-јон, кижи
(2021)		 Текши јери, км²
1Акјулдыҥ јурт јеезезиАкјулКамай2↘377[2]172,50[26]
2Апшыйактыныҥ јурт јеезезиАпшыйакты1↗271[2]164,00[26]
3Барагаштыҥ јурт јеезезиБарагаш1↘729[2]244,50[26]
4Беш-Ӧзӧктиҥ јурт јеезезиБеш-Ӧзӧк1↗590[2]405,96[26]
5Јекјийектиҥ јурт јеезезиЈекјийекАрбайты, Кумалыр, Топучий4↗937[2]287,91[26]
6Ильинканыҥ јурт јеезезиИльинкаОтогол2↘768[2]396,00[26]
7Камлактыҥ јурт јеезезиКамлак1↗581[2]177,00[26]
8Каспаныҥ јурт јеезезиКаспа1↗367[2]193,00[26]
9Чичке-Чаргыныҥ јурт јеезезиЧичке-ЧаргыЈаан Чаргы2↘418[2]259,00[26]
10Улус-Чаргыныҥ јурт јеезезиУлус-ЧаргыӰстӱги-Кӧкӧйӧ, Могойты, Мукур-Чаргы4↘500[2]348,00[26]
11Чаргыныҥ јурт јеезезиЧаргыБарлак2→2026[2]279,00[26]
12Шабалинниҥ јурт јеезезиШабалинМыйту2↗5619[2]601,00[26]
13Шыргайтыныҥ јурт јеезезиШыргайты1↗531[2]301,53[26]

Шабалин аймактыҥ эл-јоныныҥ тоозы 01.01.21 јылда 13714 кижи[2].

Јурт јеезелерге кирет

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
№Јурт
алтайлап		Јурт
орустап		Эл-јонныҥ тоозыЈурт јеезези
1АкјулАктел↗344Акјулдыҥ јурт јеезези
2АпшыйактыАпшуяхта↗271Апшыйактыныҥ јурт јеезези
3АрбайтыАрбайта↗40Јекјийектиҥ јурт јеезези
4БарагашБарагаш↘749Барагаштыҥ јурт јеезези
5БарлакБарлак↘43Чаргыныҥ јурт јеезези
6Беш-ӦзӧкБеш-Озёк↗590Беш-Ӧзӧктиҥ јурт јеезези
7Јаан ЧаргыВерх-Чарга↗211Чичке-Чаргыныҥ јурт јеезези
8ЈекјийекДъектиек↘593Јекјийектиҥ јурт јеезези
9ИльинкаИльинка↘690Ильинканыҥ јурт јеезези
10КамайКамай↗79Акјулдыҥ јурт јеезези|
11КамлакКамлак↘571Камлактыҥ јурт јеезези
12КаспаКаспа↗367Каспаныҥ јурт јеезези
13КумалырКумалыр↘162Јекјийектиҥ јурт јеезези
14МогойтыМогута↘31Улус-Чаргыныҥ јурт јеезези
15Мукур-ЧаргыМухор-Черга↘127Улус-Чаргыныҥ јурт јеезези
16МыйтуМыюта↗274Шабалинниҥ јурт јеезези
17ОтоголМариинск↘182Ильинканыҥ јурт јеезези
18ТопучийТопучая↘194Јекјийектиҥ јурт јеезези
19Улус-ЧаргыУлусчерга↗301Улус-Чаргыныҥ јурт јеезези
20Ӱстӱги-Кӧкӧйӧ Кукуя↗35Улус-Чаргыныҥ јурт јеезези
21ЧаргыЧерга↗1952Чаргыныҥ јурт јеезези
22Чичке-ЧаргыМалая Черга↘216Чичке-Чаргыныҥ јурт јеезези
23ШабалинШебалино↗5185Шабалинниҥ јурт јеезези
24ШыргайтыШиргайту↗531Шыргайтыныҥ јурт јеезези

Инфраструктуразы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Шабалин аймактыҥ администрациязы — 1;
  • Јурт јеезениҥ админстрациязы — 1;
  • Орто ӱредӱлӱ школ — 11;
  • Толо эмес текши ӱредӱлӱ школ — 4;
  • Баштамы школ — 5;
  • Балдардыҥ туразы — 15;
  • Аймактыҥ культура байзыҥы — 1;
  • Јурттыҥ клубы — 21;
  • Кӱӱлик сургал — 1;
  • Аймакспортшкол — 1;
  • Стадион — 20;
  • Музей — 3;
  • Магазин — 23;
  • Аймактыҥ эмчилиги — 1;
  • Јуртэмчиликтер — 24;
  • Почта — 6;
  • Агашјаргыш — 5;
  • АЗС — 2;
  • Кӧӧликтер јазаар јер — 2.

Экономиказы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Аймакта экономиканыҥ бӱдӱмдери: агаш белетеш, агашла иштенери, мрамор табары, аҥныҥ мӱӱзиле иш и марал азыраары, эт-сӱт производство, јылкы мал азыраары, кой ӧскӱрери, эм-ӧлӧҥдӧр белетеери. Аймактыҥ 38,4 % јери јурт-ээлемдерге келижет. XX чактыҥ 1990 јылдарына јетире аймак мал-аштыҥ тоозыла (јылкы мал, соок тумчукту мал, марал аҥ ла оок мал) республика ичинде ӱчинчи јерде болгон. XIX чакта јерлик аҥдарды аймактыҥ јеринде айылда азырап баштаган. Эмдиги ӧйдӧ В настоящее время на лугах Чаргыныҥ заказнигинде канадский зубрларды азырап ченелтелер ӧткӱредилер. 1930-чы јылдардаҥ ала (ХХ чакта) Москвада метрополитенниҥ станцияларын чӱмдеерге мраморло јеткилдеген. Ороктойдо месторождениедеҥ алган мраморло «Таганская» деп станция јарандырылган. Эмди карьер Чамал аймактыҥ јеринде, иштебейт.

Мӱргӱӱр јер

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкан јуучылдарга учурлаган кереес — 11;
  • Чаргы јуртта экспериментал ээлем (Сибирде РАН-ныҥ бӧлӱги, 1980).

Археологиялык

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Ар-бӱткендик

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јарлу улузы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Чаптынов В. И. (1945―1997) ― политик, Алтай Республиканыҥ баштапкы башкараачызы[27].
  • Ялатов Ш.С. (1912―1993) ― политик, СССР-дыҥ Ӱстӱги Совединиҥ депутады (1937), Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы (1941—1942), Јеҥӱниҥ парадыныҥ туружаачызы (1945), «За отвагу» медальла, Тӧрӧли учун јууныҥ ордениле, Ленинниҥ ордениле кайралдаткан[28].
  • Барантаев Н. Т. Чоктубай (26.12.1926―1989) ― политик, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы (15.11.1943 јылда призыв, ефрейтор, капитан, мл. лейтенант), «За победу над Германией в Великой Отечественной войне 1941—1945 года» деп медальла, орден «Отечественной войны II степениле» кайралдаткан[29].
  • Л. В. Кокышев (ӱлӱрген айдыҥ 20 кӱни 1933, Кумшулу ― кӱӱк айдыҥ 7 кӱни 1975, Улалу) ― алтай поэт, прозаик, драматург, кӧчӱреечи, СССР-диҥ бичиичилер Биригӱзиниҥ турчызы (1958)[30].
  • Самыков, В.Т. Паслей Самык — (26.12.1938—08.11.2020) — ӱлгерчи ле кӧчӱреечи,Москвада М.Горькийдиҥ адыла адалган литинститутты божоткон (1964), СССР-дыҥ бичиичилер Биригӱзиниҥ турчызы (1971), РФ-тиҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи (1995), Алтай Республика јондык бичиичизи (2007), «Таҥ Чолмон» орденле кайралдаткан(2013)[31];
  • Тӧлӧсов, Кӱӱгей Чырбыкчинович (кичӱ изӱ айдыҥ 4 кӱни 1937, Каспа — [[Сыгын айдыҥ 28 кӱни|сыгын айдыҥ 28 кӱни]] 2000, Горно-Алтайск) — бичиичи, публицист, критик, Москвада М.Горькийдиҥ адыла адалган литинститутты божоткон, СССР-дыҥ бичиичилер Биригӱзиниҥ турчызы, Россия Федерацияныҥ бичиичилер Биригӱзиниҥ турчызы, Алтай Республика бичиичилериниҥ Биригӱзиниҥ турчызы[32]
  • Шабуракова С.Н. (15.03.1918—16.01.2016) — ӱредӱчи, логопед, педагогический техникум божоткон (1936), «Отличник народного просвещения» (1938), орден «Трудового Красного Знамени» (1939), депутат Верховного Совета СССР (1946). «Заслуженный учитель РСФСР» (1959)[33].
  • Самыков Б. Т. (20.06.1947 ) — ӱлгерчи, Москвада М.Горькийдиҥ адыла адалган , литинститутты божоткон (1975), СССР-дыҥ бичиичилер бирлигиниҥ турчызы (1984)[34];
  • Майманов А.А., Кара Майманов (16.07.1956) — артист, Алтай национал драма театрдыҥ артизи, Барнаулдыҥ культпросветучилищезинде ӱренген, Красноярский институт искусствты божоткон (1984), , «Таҥ Чолмон» орденле кайралдаткан, Россияныҥ нерелӱ артизи[35];
  • Майманов А. А. (16.12.1961) — артист, Алтай национал драма театрдыҥ артизи, Красноярский институт искусствты божоткон, Г.И.Чорос-Гуркинниҥ сыйыныҥ лауреады[36].
  • Уланкин Э. П. (21.07.1982) — спортчы, греко-рим кӱрешле международный класстыҥ Узы, Горно-Алтайский педагогический колледжти божоткон (2000), Телекейлик чемпионаттыҥ эки катап јеҥӱчили (Морибор,Словения, 1997) Претория (ЮАР, 1998), Чорос-Гуркинниҥ сыйыныҥ лауреады (1998), Эл-Курултайдыҥ депутады[37].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  1. ↑ Общая характеристика Шебалинского района. (недоступная ссылка). Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 30 кӱни, 4085. Архивировано 1468487829.
  2. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2021 года (недоступная ссылка). Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 30 кӱни, 5723. Архивировано 1619961229.
  3. ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
  4. ↑ Алтай, географиязы
  5. ↑ Реки Шебалинского района (недоступная ссылка). Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 30 кӱни, 5558. Архивировано ӱлӱрген айдыҥ 30 кӱни, 5562 јыл.
  6. 1 2 3 4 Реестр наименований географических объектов на территории Республики Алтай по состоянию на 22.11.2016 (PDF+ZIP) // Государственный каталог географических названий. rosreestr.ru. (недоступная ссылка). Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 30 кӱни, 8447. Архивировано 1643066328.
  7. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Динамика численности населения по районам в 1897-2002 годы. Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 15 кӱни, 2016. Архивировано кӱӱк айдыҥ 15 кӱни, 2016 јыл.
  8. ↑ Всесоюзная перепись населения 1959 года. Численность наличного населения городов и других поселений, районов, районных центров и крупных сельских населенных мест на 15 января 1959 года по республикам, краям и областям РСФСР (орус.). «Демоскоп Weekly» (17 кӱӱк ай 2011). Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 31 кӱни, 2021. Архивировано кочкор айдыҥ 24 кӱни, 2021 јыл.
  9. ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более. Архивировано кочкор айдыҥ 3 кӱни, 2012 јыл.
  10. 1 2 Республика Алтай. Численность постоянного населения 2003-2015 гг.. Дата обращения: куран айдыҥ 1 кӱни, 2015. Архивировано куран айдыҥ 1 кӱни, 2015 јыл.
  11. 1 2 3 Республика Алтай в цифрах. 2009. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  12. 1 2 Оценка численности населения на 1 января текущего года
  13. ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, посёлкам городского типа и районам на 1 января 2009 года. Дата обращения: чаган айдыҥ 2 кӱни, 2014. Архивировано чаган айдыҥ 2 кӱни, 2014 јыл.
  14. ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  15. ↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года по муниципальным образованиям Республики Алтай
  16. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013 јыл.
  17. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  18. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года. Дата обращения: куран айдыҥ 6 кӱни, 2015. Архивировано куран айдыҥ 6 кӱни, 2015 јыл.
  19. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года
  20. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года (орус.) (31 јаан изӱ ай 2017). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2017. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2017 јыл.
  21. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года (орус.). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 25 кӱни, 2018. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 26 кӱни, 2018 јыл.
  22. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2019 года (орус.). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2019.
  23. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2020 года (орус.). Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 17 кӱни, 2020. Архивировано ӱлӱрген айдыҥ 17 кӱни, 2020 јыл.
  24. ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2021 года (орус.). Дата обращения: кандык айдыҥ 27 кӱни, 2021. Архивировано кӱӱк айдыҥ 2 кӱни, 2021 јыл.
  25. ↑ Стратегия пространственного развития Российской Федерации на период до 2025 года (проект)
  26. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Республика Алтай. Общая площадь земель муниципального образования
  27. ↑ Чаптынов В.И.
  28. ↑ Ялатов Ш.С.
  29. ↑ Барантаев Н.Т.
  30. ↑ Кокышев Л.В.
  31. ↑ Звезда Алтая
  32. ↑ Писатели России
  33. ↑ Черга история
  34. ↑ Самыков Б.Т.
  35. ↑ Николай Майманов
  36. ↑ Александр Майманов
  37. ↑ Горно-Алтайск инфо
Алган јери - "https://alt.wikipedia.org/w/index.php?title=Шабалин_аймак&oldid=47587"