Мукур-Чаргы
| Јурт | |
| Мукур-Чаргы | |
|---|---|
| орустап Мухор-Черга | |
| 51°24′27″ с. ш. 85°20′55″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Шабалин |
| Јурт јеезе | Улус-Чаргыныҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Тӧзӧлгӧн јылы | 1856 |
| Бийиги | 975[1] м |
| Климады | орто-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | ↘127[2] кижи (2016) |
| Ук-калыктар |
орустар 63 %, алтайлар 36 % (2002)[3] |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38845 |
| Почтаныҥ индекси | 649211 |
| АТТК-ныҥ коды | 84250875004 |
| МТТК-ныҥ коды | 84650475116 |
| Номер в ГКГН | 0154586 |
|
|
|
.svg)
Мукур-Чаргы (орустап Мухор-Черга) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Шабалин аймагында Улус-Чаргыныҥ јурт јеезезине кирет.
Этимологиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Мукур-Чаргы орустап короткий и свирепый[4].
Мукур орустап короткий, чаргы орустап свирепый, неукротимый, ярый, неистовый[4].
Физико-географиялык темдектери[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Географиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Алтай Республиканыҥ тӱндӱк-кӱнбадыш јанында, Кайылда сууны экијандай турат. Јаан деген сын тайгалары Јал-Мӧҥкӱ, Кубаш, Себи-Бажы, Чаҥкыр эбиреде курчайт. Коштой јурттар Јаан Чаргы, Ӱстӱги-Кӧкӧйӧ, Улус-Чаргы. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 975 метрге бийик[1].
Климады[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Климады орто-континентал. Тӱштӱктей аймактарга кӧрӧ ай-кӱн эмеш јымжак. Кышкы сооктыҥ ортоайлык температуразы —19 °С, чаган айдыҥ тыҥыда соогы —35..—40°С. Кар эмеш калыҥ тӱжер. Јайгы орто температура +15..+16,5 °С болзо, јаан изӱ айдыҥ тыҥ изӱзи +35 °С кире бар. Јут-чыктыҥ кеми јеткил тӱжет 435–462 мм. Салкынныҥ ортојылдык тӱргени 4,5 м/с.
Аҥ-куштары[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Тайгаларында алдында кандый ла аҥдар кӧп болгон. Казырларынаҥ айу, бӧрӱ, јеекен, тӱлкӱ, шӱлӱзин. Туйгакту аҥнаҥ булан, марал, какай, элик, тооргы. Оок аҥдар кӧп болгон борсык, агас, јоонмойын, киш, камду, кумдус, маны, сарас, момон, ӧркӧ, суузар, сыгырган, тарбаган, тийиҥ, токтонок, эрлен, чычкан, кӱжӱл [5]. ле о.ӧ.
Калганчы јылдарда алтай артап, экологиялык айалгалар уйадап, аҥ-куштыҥ тоозы кезем астаган ла кезик аҥдар торт јоголорго јеткен учун олорды «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кийдирген: тооргы, маны, камду, суузар. Јӱзӱн-јӱӱр куштардыҥ тоозы база ла астаган. Алдында јайым јӱретен агуна (орустап белая куропатка), аҥыр (орустап огарь), баарчык (орустап скворец), бӧднӧ (орустап перепелка), јелечи (орустап трясогуска), јаҥалбай (орустап чиж), јылантык (орустап вертишейка) сӱреен ас туштайт. «Кызыл бичикке» кирген куштар ол турна, балыкчы куш (орустап крохаль), боро ылаачын (орустап кречет), кӧкӧлик (орустап каменная куропатка), ала ылаачын (орустап балобан)[6].
Ӧзӱмдери[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Јурттыҥ тайга-тажында тыт, мӧш, чиби. Аралдарда эргиш, беле, аспак, тайа, липа, ыргай, каргана, сӧҥӱскен, јыраа, кайыҥ каа-јаада ӧзӧт. Ак јерлерде кулузын, балузын, кӧгӧзин, јонјолой, кандык, маҥыр, јыланкӧс, јыланјастык, кӧрмосјиилек (орустап барбарис), отӧлӧҥ, јеҥес, кыйгак ӧлӧҥ, маргаа, јыду маргаа, кара чалкан (орустап крапива), буланат, чийне, кӧктаман, саргай, торко чечек (орустап ирис), алаҥуш, комургай (орустап борщевик), кӱнкаајы, таҥдалай, кӱзӱҥи чечек, калаш чечек, мӧт чечек, алтын тазыл, кызыл тазыл, марал чечек, кылбыш (орустап бадан), чай чечек (орустап герань луговая), быркырууш чечек, кӱмели, кой маҥыр (орустап лук порей), ийт маҥыр, калба, батун, кӧжнӧ-шарапшын. Јиилектер: кой јиилек, уйкӧс, бороҥот, тийиҥкат, казылган, јыдукара, тайабаш (орустап жимолость)[5].
Јери ле јолдоры[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Мукур-Чаргыда 3 ором: Олјондо, Јииттердиҥ, Тӧс.
«Улус-Чаргы — Мукур-Чаргы» деп регонал учурлу јолдыҥ учы. Бу јол Р-256 "Чуйдыҥ трагы" деп федерал — кӧӧлик јолдыҥ .. километринде ого бириге бнрет.
| Мукур-Чаргы јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
| Администрациялык тӧс јер Улус-Чаргы | 17 км |
| Аймактыҥ тӧс јери Шабалин | 66 км |
| Республикан тӧс кала Улалу | 110 км |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 200 км |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 4000 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 516,0 км-деҥ (Чаргы) | 30 км |
Тӱӱкизи[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Јурт 1856 јылда тӧзӧлгӧн. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууга јурттаҥ 56 кижи барган. 1957 јылда «Горный Алтай» деп колхоз јабылып, Јекјийектеги аҥ азыраар совхозтыҥ 4-инчи фермазы боло берген. 1926 јылдагы тооалышла. Мукур-Чаргыда 23 ээлем болгон, 122 кижи, алтайлар. 1931 јылда сельхозартель «Горный Алтай» ачылган, ол 1957 јылда Шабалинский оленесовхозко кирген. Эмдиги ӧйдӧ јурт СО РАН-ныҥ Алтай экспериментал ээлеминиҥ фермазы. Мында зверофемада тӱлкӱ, енот, кроликтер азыралда болгон. Кырага: арыш, сула, арба, просо, кендирбаш, кӱдели (орустап ячмень, овес, рожь, пшеница, просо, коноплю, лен), маала ажын отургыскан. Ээлемде сарјузавод бар, коштойынаҥ койдыҥ сӱдинеҥ брынза эдилген.
1920-чи јылдарда баштамы школ ачылган. Баштапкы ӱредӱчилер: Чичинов Иван Гаврилович, Шабураков Тимофей Сатлаевич, Козлова Лидия Михайловна, Козлова Ольга Михайловна, Тыдыкова Анисья Харитоновна, Мамакова Раиса Семеновна.
Эл-јон[тӱзедер | кодты тӱзедер]
| Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 2010[7] | 2011[8] | 2012[8] | 2013[8] | 2014[9] | 2015[10] | 2016[2] |
| 137 | →137 | ↘129 | ↗132 | ↘131 | ↗132 | ↘127 |
Ук-калыктары[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Орус ла алтай улус јуртайт. Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 156 кижи болгон, олордыҥ 84 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].
Окылу тил: орус, алтай[11].
Инфраструктуразы[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Мукур-Чаргыныҥ баштамы школы.
Экономиказы[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Таҥынаҥ ээлемдер, мал ла аҥ азыраары.
Кереестер[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Тӱӱкилик[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Археологиялык[тӱзедер | кодты тӱзедер]
- ташта јуруктар (219)[12].
Ар-бӱткендик[тӱзедер | кодты тӱзедер]
- байлу кыр, Јаан Чаргыныҥ боочызы[12];
- аржан суу , Јаан-Чаргы ла Мукур-Чаргыныҥ ортозында ( 221)[12].
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[12].
Јарлу улузы[тӱзедер | кодты тӱзедер]
- Боконокова В. Н. (26.09.1944) — журналист, МГУ-ныҥ журналистика факультедин божоткон, Россия Федерацияныҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи, Г.И.Чорос-Гуркинниҥ сыйыныҥ лауреады[13], Алтай Республиканыҥ кӱндӱлӱ кижизи[14].
- Барабошева Н. В. — ветеринарный врач, комсомольско-партийный ишчи, делегат ХIV съезда ВЛКСМ;
- Штанакова Н. Р. – тӱӱки билимдердиҥ кандидады, доцент ГАГУ;
- Сумачакова С. Б. — I класстыҥ юристи, Алтай Республиканыҥ Ӱстӱги Јаргызыныҥ баш специалисти;
- Меркетова Г. И. — республикан Дома ребенканыҥ врачы;
- Соколова Л. Б. — орус тил ле литератураныҥ ӱредӱчизи, Россия ла Алтай Республиканыҥ Ӱредӱлик министерствозыныҥ кӱндӱлӱ грамоталарыла кӧп катап кайралдаткан;
- Громоздина Н. Б. — Шабалин аймактыҥ муниципал тӧзӧлмӧзиниҥ культура бӧлӱгиниҥ јааны;
- Шабуракова Е. А. — Шабалин аймактыҥ эмчилигиниҥ медсестразы, јаан стажту;
- Болчищев С. Б. — ООО «Семинскийдиҥ» аҥ азыраачыларыныҥ јааны, Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ ла јуртээлем министерствозыныҥ кӱндӱлӱ грамоталарыла кайралдаткан;
- Туйденов К. С. — аҥ азыраар ферманыҥ јааны, Аймак администрацияныҥ Кӱндӱлӱ грамоталарыла кайралдаткан;
- Ялбакова К. В. — бухгалтер, РФ-ныҥ јуртээлем Министерствозыныҥ Кӱндӱлӱ грамотазыла кайралдаткан;
- Тантаков М. А. — ветеринарный врач, 25-јыл стажту, аймак администрацияныҥ, ээлемниҥ Кӱндӱлӱ грамоталарыла, сыйларыла канча катап кайралдаткан.
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Ајарулар[тӱзедер | кодты тӱзедер]
- ↑ 1,0 1,1 [https://foto-planeta.com/np/166573/muhor-cherga.htmlМухор-Черга (Мукур-Чаргы)
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ 4,0 4,1 Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
- ↑ 5,0 5,1 Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. – Горно-Алтайск: АУ РА «Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
- ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 8,0 8,1 8,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
- ↑ 12,0 12,1 12,2 12,3 Ойношев В.П., Урбанова С.Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. – Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
- ↑ Боконокова В.Н.Награждения[1]
- ↑ В.Н.Боконокова[2]
Тайантылар[тӱзедер | кодты тӱзедер]
 Шабалин аймактыҥ јон јаткан јерлери | |||
|---|---|---|---|
 | Аймактыҥ тӧс јери: Шабалин јурт |  | |