Јекјийек

Јекјийек
	Јурт
Јекјийек
	орустап Дъектиек
	51°16′15″ с. ш. 85°36′28″ в. д.HGЯO
Эл-тергее	Россия
Федерацияныҥ субъекты	Алтай Республика
Муниципал аймак	Шабалин
Јурт јеезе	Јекјийектиҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги	859 м
Климады	орто-континентал
Ойдиҥ поязы	UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы	↘593 кижи (2016)
Ук-калыктар	орустар 63 %, ; алтайлар 36 % (2002)
Окылу тил	алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды	+7 38845
Почтаныҥ индекси	649225
АТТК-ныҥ коды	84250835001
МТТК-ныҥ коды	84650435101
Номер в ГКГН	0154583
	Јекјийек Москва Јекјийек (Алтай Республика) Улалу Јекјийек

Јекјийек (орустап Дъектиек) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Шабалин аймагында Јекјийектиҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялыктӧс јери болот.

Этимологиязы

Јекјийек орустап

Физико-географиялык темдектери

Географиязы

Алтай Республиканыҥ тӱндӱк-кӱнбадыш јанында, Бешпек ле Гордуба деп суулардаҥ ыраак јок јерде турат.

Јал-Мӧҥкӱ, Себи-Бажы,Чаргы-Бажы, Бештиҥ бажы тайга сындар курчайт. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 859 метрге бийик(по уровню с. Шебалино, расположенному неподалеку)^[1].

Климады

Климады орто-континентал. Јети айдаҥ артык кыш ла ӱч ай јай турат. Ортојылдык температураныҥ алды −4,2 болзо, эҥ ле јылузы +36 °С, эҥ ле соогы −54 °С. Баштапкы сооктор 02.06/19.08 киреде болот, соок јок ӧй 60 ла кӱн, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы 0 °С, кейдиҥ чыгы-јуды 343 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 2,8 м/с, тыҥ салкынду (15 м/с кӧп) кӱндердиҥ тоозы — 9,9.

Аҥ-куштары

Тайгаларында алдында кандый ла аҥдар кӧп болгон. Казырларынаҥ айу, бӧрӱ, јеекен, тӱлкӱ, шӱлӱзин. Туйгакту аҥнаҥ булан, марал, какай, элик, тооргы. Оок аҥдар кӧп болгон борсык, агас, јоонмойын, киш, камду, кумдус, маны, сарас, момон, ӧркӧ, суузар, сыгырган, тарбаган, тийиҥ, токтонок, эрлен, чычкан, кӱжӱл ле о.ӧ.^[4].

Калганчы јылдарда алтай артап, экологиялык айалгалар уйадап, аҥ-куштыҥ тоозы кезем астаган ла кезик аҥдар торт јоголорго јеткен учун олорды «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кийдирген: тооргы, маны, камду, суузар. Јӱзӱн-јӱӱр куштардыҥ тоозы база ла астаган. Алдында јайым јӱретен агуна (орустап белая куропатка), аҥыр (орустап огарь), баарчык (орустап скворец), бӧднӧ (орустап перепелка), јелечи (орустап трясогуска), јаҥалбай (орустап чиж), јылантык (орустап вертишейка) сӱреен ас туштайт. «Кызыл бичикке» кирген куштар ол турна, балыкчы куш (орустап крохаль), боро ылаачын (орустап кречет), кӧкӧлик (орустап каменная куропатка), ала ылаачын (орустап балобан)^[5].

Ӧзӱмдери

Јурттыҥ тайга-тажында тыт, мӧш, чиби. Аралдарда эргиш, беле, аспак, тайа, липа, ыргай, каргана, сӧҥӱскен, јыраа, кайыҥ каа-јаада ӧзӧт. Ак јерлерде кулузын, балузын, кӧгӧзин, јонјолой, кандык, маҥыр, јыланкӧс, јыланјастык, кӧрмосјиилек (орустап барбарис), отӧлӧҥ, јеҥес, кыйгак ӧлӧҥ, маргаа, јыду маргаа, кара чалкан (орустап крапива), буланат, чийне, кӧктаман, саргай, торко чечек (орустап ирис), алаҥуш, комургай (орустап борщевик), кӱнкаајы, таҥдалай, кӱзӱҥи чечек, калаш чечек, мӧт чечек, алтын тазыл, кызыл тазыл, марал чечек, кылбыш (орустап бадан), чай чечек (орустап герань луговая), быркырууш чечек, кӱмели, кой маҥыр (орустап лук порей), ийт маҥыр, калба, батун, кӧжнӧ-шарапшын. Јиилектер: кой јиилек, уйкӧс, бороҥот, тийиҥкат, казылган, јыдукара, тайабаш (орустап жимолость)^[4].

Јери ле јолдоры

Јуртта 21 ором: Кырлу, Агашту, Одорлу, Јииттердиҥ, Тууда, Јаҥы, Аҥӧскӱреечилер, Паркту, Почталу, Садту, Советский, Тракту, Тӧс, Школдыҥ. Кош оромдор — Агашту, Туулу, Тоҥбокту, Советский.

Регионал учурлу јолдор: «Шабалин — Јекјийек» ле «Јекјийек — Арбайты — Јаан Чаргы» .

Јекјийек јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Јекјийек	0 км
Аймактыҥ тӧс јери Шабалин	6 км
Республикан тӧс кала Улалу	130 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы	220 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва	4000 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 546,8 км-деҥ (Шабалин)	6 км

Тӱӱкизи

Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. 1919 јылда Бекбийек сууныҥ коолында маралоферма «Союзохота» деп системада тӧзӧлгӧн, 1925 јылда «Сибпушнина» деп системада. Баштапкы пантовар — Альков Михаил Арсентьевич, бригадиры Аксенов Федор Михайлович болгон.

1930 јылдарда Сибирде баштапкы мараловодческий совхоз иштеп баштаган, Попов Алексей Степанович деп којойымныҥ ӱӱрлӱ аҥдары совхозтыҥ аҥ азыраар ээлеминиҥ тӧзӧлгӧзи болгон. 1933 јылда Приморский кырайдаҥ совозко 204 чоокыр аҥ экелгендер. Аҥ азыраар бригадалар Куйактанар ла Арбайты (1938) јурттарда иштеп баштаган.

1937 јылдаҥ ала совхозто Московскийй научно-исследовательский лаборатория пантового оленеводства (НИЛПО) филиал иштеген. 30-чы јылда Грачев деп баш агрономго башкарткан ефремовское звено тӧзӧлгӧн, бу звено аҥдар ла маралдарды азыраар мажакту аш, маала ажы, ӧлӧҥ ӧскӱрип белетеериле иштеген. 1937 јылда Москвада ВСХВ-га ээлемниҥ аҥдары ла марадрарын (8) апарган.

1930-40 јылдарда бу совхоз ороондо јаан мараловодческий ээлемдердиҥ бирӱзи болгон. совхоза страны. Экпиндӱ стройка башталган : парковый чеден, зимниктер, пантосушилкалар, пантоваркалар, складтар, конюшнялар, контора, лисоферма, улуска туралар, детсад, клуб, пекарня, ашкана, электростанция, кузница, зерносклад, теермен, кирпич эдер завод, коровник, лечебницалар. Јаш-Тура ла Алтайское јурттаҥ аттарлу жмых, аш, ссалам тартып туратан.

1950 јылда совхозто 1225 марал, 1992 аҥ болгон.

1960 јылга јетире јурт Оленесовхоз деп атту болгон. Јуртты Јекјийек (Дьектиек) деп агып јаткан Бекбийек сууга келиштире адаган. Јекјиектиҥ јурт Соведи табылган. Јаҥы тураларда: школ, Дом культуры, балдарга комбинат, автогараж, котельная, ашкана, складтар, магазиндер, стадион, школьниктерге иштиҥ ле амыраштыҥ лагери.

1992 јылда акционер общество «Новый путь» ачылган, 1996 јылда «Новый путь» (АОЗТ «Новый путь» закрытого типа) боло берген. Јурт ээлемниҥ эдимдери: марал ла аҥдардыҥ мӱӱзи, эт, тӱк, сӱт, онойдо ок укту мал ӧскӱрери.

Эл-јон

Эл-јонныҥ тоозы
2010^[6]	2011^[7]	2012^[7]	2013^[7]	2014^[8]	2015^[9]	2016^[2]
607	→607	↘590	↗604	↗605	↘594	↘593

Ук-калыктары

Орус ла алтай улус јуртайт. Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 665 кижи болгон, олордыҥ 63 % орустар, 36 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон^[3].

Окылу тил: орус, алтай^[10].

Инфраструктуразы

Јекјийектиҥ јурт јеезезиниҥ администрациязы;
орто ӱредӱлӱ школ;
балдардыҥ туразы;
библиотека;
культураныҥ байзыҥы;
почта;
стадион.

Экономиказы

Јуртта аҥ азыраар јаан ээлем бар. Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы, соок тумчукту ла оок мал азыраары.

Кереестер

Тӱӱкилик

Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда корогондорго кереес(296) (1985 ј., Советский ором, темдек јок)^[11]^[12].

Археологиялык

мӧҥкӱсалгыш, 500 м Јекјиектиҥ јанында (213)^[13].

Ар-бӱткендик

Кубаш туу (204)^[13];
Чаҥкыр туу (202)^[13].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте^[13].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

Јарлу улузы

Ајарулар

↑ ^1,0 ^1,1 Шебалино (Шабалин)
↑ ^2,0 ^2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
↑ ^3,0 ^3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
↑ ^4,0 ^4,1 Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1 (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
↑ ^7,0 ^7,1 ^7,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай (ја. эм.). Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы (ја. эм.). Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
↑ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (ја. эм.) (недоступная ссылка). Дата обращения: 1610036259. Архивировано 1610213696.
↑ Archive copy (ја. эм.) (недоступная ссылка). Дата обращения: јаҥар айдыҥ 13 кӱни, 3345. Архивировано јаҥар айдыҥ 13 кӱни, 8406 јыл.
↑ ^13,0 ^13,1 ^13,2 ^13,3 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.

Тайантылар

[Высота_н/у_моря-1] 1,0 ^1,1 Шебалино (Шабалин)

[2016AY-2] 2,0 ^2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.

[Коряков-3] 3,0 ^3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».

[Торбоков_звери-4] 4,0 ^4,1 Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020

[Кр_книга_животные_РА_2017-5] Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный

[2010G-6] Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1 (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.

[2012T-7] 7,0 ^7,1 ^7,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай (ја. эм.). Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.

[2014CK-8] Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы (ја. эм.). Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.

[2015AG-9] Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.

[Закон_РА_о_языках-10] Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)

[Памятники-11] Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (ја. эм.) (недоступная ссылка). Дата обращения: 1610036259. Архивировано 1610213696.

[Памятники_список-12] Archive copy (ја. эм.) (недоступная ссылка). Дата обращения: јаҥар айдыҥ 13 кӱни, 3345. Архивировано јаҥар айдыҥ 13 кӱни, 8406 јыл.

[Ойношев_свод-13] 13,0 ^13,1 ^13,2 ^13,3 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]