Перейти к содержанию

Боочы

Википедия сайттаҥ
Јурт
Боочы
орустап Боочы
50°44′37″ с. ш. 85°49′20″ в. д.HGЯO
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Оҥдой
Јурт јеезе Куладыныҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги 1005[1] м
Климады орто-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы ↘262[2] кижи (2016)
Ук-калыктар алтайлар 98 %[3]
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 38845
Почтаныҥ индекси 649435
АТТК-ныҥ коды 84220830002
МТТК-ныҥ коды 84620430106
Номер в ГКГН 0154064
Боочы (Россия)
Боочы
Москва
Боочы (Алтай Республика)КытатМонголияКазахстанТываХакасияКемерово областьАлтай крайКош-Агаш аймакУлалуМайма аймакОҥдой аймакТурачак аймакУлаган аймакКан-Оозы аймакКӧксу-Оозы аймакЧамал аймакЧоо аймакШабалин аймак
Боочы (Алтай Республика)
Улалу
Боочы
 Медиафайлдар Викискладта

Боочы (орустап Боочи) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Оҥдой аймагында Куладыныҥ јурт јеезезине кирет.

Этимологиязы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Боочы — ажу, орустап перевал[4].

Физико-географиялык темдектери

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Географиязы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт Алтай Республиканыҥ тал ортозында, Јал-Мӧҥкӱниҥ, Теректиниҥ, Ӱч-Эҥмектиҥ сын тайгаларыныҥ эдегинде, Карагол сууныҥ јанында, Карагол ичи ӧзӧктӧ турат.

Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1005 метрге бийик[1].

Климады

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Климады орто-континентал[5]. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −4,2 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −54 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы 0 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 02.06/30.08, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 87, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 345 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1 м/с, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 13,1 (15 м/с тӱрген салкынду)[6].

Аҥ-куштары

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тайгалары аҥдык: ирбис, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јуҥма, марал, элик, тооргы, шӱлӱзин, сарас, јоонмойын, агас, кӧрӱк, тийиҥ ле о.ӧ. аҥдар. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, кууле, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар бар[7]. Алтай республиканыҥ «Кызыл бичикке» кирген куштары: ала ылаачын (орустап балобан), боро ылаачын (орустап кречет), мечиртке (орустап сова), ылаачын (орустап сапсан)[8].

Ӧзӱмдери

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Айландыра ӧскӧн агаштардыҥ кӧп нургуны карагай, јойгон агаш. Суујакалай чиби, тал, каргана, кайыҥ агаштар ӧзӧт, бийиктей тытла кожо мӧш ӧзӧт[9]. Тайга -тажы јиилектӱ, бороҥот, уйкӧс, тийиҥкат, кызылгат, тайабаш, калба, кӧжнӧ дӧ кӧп ӧзӧт[9].

Чыкту ла кӧлӧткӧлӧй јерде ӧлӧҥ бийик болуп ӧзӧт, комургай, кулузын, кылбыш, башка-башка чечектер: буланат, балузын, быркырууш, саргай, кандык, кӱӱктаман, кӱнкајы ла о.ӧ. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер кӧп, олордыҥ тоозында: арчын, алтын тазыл, марал чечек, кызыл тазыл ла о.ӧ.[10].

Јери ле јолдоры

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 6 ором: Јеҥӱниҥ јылдыгы, Б. Текеновтыҥ, Д. Абакаевтиҥ, Э. Иришевтиҥ, Я. Сарбашевтиҥ, Я. Тужумеевтиҥ.

«Карагол—Боочы» деп регионал учурлу кӧӧлик 84К-21 темдектӱ јол бар. Јуугында Кулады, Карагол, Короты, Бичиктӱ-Боом деп деремнелер бар.

Боочы јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Кулады 7,8 км
Аймактыҥ тӧс јери Оҥдой 29 км
Республикан тӧс кала Улалу 200 км,
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы 290 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва 3900 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 621,0 км-деҥ 12 км

Тӱӱкизи

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

1600 јылда Боочы јурт керегинде документтерде темдектелген. Туулу Алтайда Оҥдой аймактыҥ эҥ ле јебрен јурттардыҥ бирӱзи. 2000 јылда јурттыҥ тӧзӧлгӧнинеҥ 400-јылдыгына јурттыҥ улузы кереес тургускан. 1990 јылда Боочы јурттыҥ јанында Текпенек деп ӧзӧктӧ Алтай Республиканыҥ тӱӱкизинде баштапкы катап маймандардыҥ (кӧп тоолу сӧӧктӧрдиҥ бирӱзи) Курултайы болгон. Мында «майман» деп бичиктӱ кереес таш тургузылган.6 јылдыҥ бажынаҥ 1996 јылда Ак-Кобы ӧзӧктӧ маймандар Боорго учурлай байлу субурган(орустап ступа) тургузарында экпиндӱ турушкан. Боор майман сӧӧктӱ Солтонныҥ уулдарыныҥ бирӱзи[11].

Эл-јон

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Эл-јонныҥ тоозы
2010[12]2011[13]2012[13]2013[13]2014[14]2015[15]2016[2]
280↘279↘272↘267↗268↗270↘262

Ук-калыктары

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 297 кижи болгон, олордыҥ 98 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].

Окылу тил: орус, алтай[16].

Инфраструктуразы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Боочыныҥ орто ӱредӱлӱ школы;
  • интернат;
  • магазиндер;
  • эмчилик;
  • стадион.

Экономиказы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта јаан ээлем јок. Јылкы, соок тумчукту ла оок мал азыраары. Крестьян-фермер ээлемдер.

Кереестер

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тӱӱкилик

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (1056)(1985 ј., Јеҥӱниҥ 60 јылдыгы ором, 31а)[17][18].

Археологиялык

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Јебрен тӱрк бичимелдер. Боочы ла Куладыныҥ ортозында (1138)[19];
  • Ташта јурамалдар (7840)[19];
  • Будданыҥ сокызы (ступа Будды) (802)[19].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[19].

Ар-бӱткендик

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Байлу суу. Аржан (889)[19];
  • Молдыр суу (917)[19].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[19].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Боочыда солоҥы
    Боочыда солоҥы
  • Боочы
    Боочы

Јарлу улузы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Багыров Николай Егорович (1952 j.) — поэт, театр ла киноныҥ актеры, тележурналист, телережиссер, Арасейдиҥ театрал ишчилериниҥ Биригӱзиниҥ турчызы (1991), Алтай Республиканыҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи (2012), Арасейдиҥ бичиичилер Биригӱзиниҥ турчызы (2013)[20];
  • Мӧҥӱне Яйтаков (25.10.1961) — спортчы, Алтай Республиканыҥ јуунты командаларыныҥ тӧс јериниҥ башкараачызы. СССР-дыҥ самбо спортыныҥ Узы, Россия Федерацияныҥ ла Алтай Республиканыҥ нерелӱ тренери, нерелӱ ишчизи, АР-ныҥ «Таҥ Чолмон» ордениле, «За заслуги перед Отечеством» деп орденле кайралдаткан. «Лучшие люди России XX века» деп бичикке 2013 јылда кирген. Россияныҥ јуунты командазына 30-таҥ артык спортчы белетеген, 8 кижи «Мастер спорта России международного класса»[21];
  • Эдуард Текенов (29.04.1962) — инженер, спортчы, политик. Омский сельскохозяйственный институт божоткон (1989). Российская академия народного хозяйства и государственной службы при Президенте Российской Федерации по программе «Административно-государственное управление» ӱренген (2013)[22].

Ајарулар

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  1. ↑ 1,0 1,1 Боочи
  2. ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  3. ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  4. ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
  5. ↑ Archive copy (недоступная ссылка). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 18 кӱни, 5931. Архивировано 1419269678.
  6. ↑ Оҥдой. Климат[1]
  7. ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  8. ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
  9. ↑ 9,0 9,1 Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
  10. ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  11. ↑ Туулу Алтай. Боочы[2]
  12. ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  14. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  15. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  16. ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
  17. ↑ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: 1610031872. Архивировано 1610213696.
  18. ↑ Список-объектов-культурного-наследия.pdf (недоступная ссылка). Дата обращения: 1605276040. Архивировано 1699690606.
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 19,3 19,4 19,5 19,6 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
  20. ↑ Писатели-юбиляры (недоступная ссылка). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 18 кӱни, 0654. Архивировано 1580387334.
  21. ↑ Федерация дзюдо и самбо РА
  22. ↑ Текенов Э. М.

Тайантылар

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Алган јери - "https://alt.wikipedia.org/w/index.php?title=Боочы&oldid=46662"