Баштаҥул

Баштаҥул
	Јурт
Баштаҥул
	орустап Баштала
	50°17′09″ с. ш. 85°39′28″ в. д.HGЯO
Эл-тергее	Россия
Федерацияныҥ субъекты	Алтай Республика
Муниципал аймак	Кӧксу-Оозы
Јурт јеезе	Кӧксу-Оозыныҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Тӧзӧлгӧн јылы	1860
Бийиги	1043 м
Климады	орто-континентал
Ойдиҥ поязы	UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы	↗454 кижи (2016)
Ук-калыктар	орустар 58 %, алтайлар 41%
Окылу тил	алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды	+7 38841
Почтаныҥ индекси	649490
АТТК-ныҥ коды	84240875002
МТТК-ныҥ коды	84640475106
Номер в ГКГН	0154520
	Баштаҥул Москва Баштаҥул (Алтай Республика) Улалу Баштаҥул
	Медиафайлдар Викискладта

Баштаҥул (орустап Баштала ) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кӧксу-Оозы аймагында Кӧксу-Оозыныҥ јурт јеезезине кирет.

Этимологиязы

Баштаҥул орустап .

Физико-географиялык темдектери

Географиязы

Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде, Сайлугемниҥ, Кадын-Бажы Ӱч-Сӱмердиҥ, Теректиниҥ, Тӧгӧриктиҥ сын тайгаларына курчаткан, Оймон ичи чӧлдӧ, Башраҥул сууныҥ јарадында турат. Айландира элбек чӧл јалаҥ, арбын одорлор, кыралар. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1043^[1] метрге бийик.

Климады

Климады орто-континентал. Казак чӧлдӧрдӧҥ јылу салкындар, изӱ кей келип, айдыҥ-кӱнниҥ айалгаларын кубултар аргалу. Кыш узун, јаан карлу, ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ ала кандык айдыҥ бажына једет, 6-7 ай, јай кыска кичӱ изӱ айдаҥ ала куран айдыҥ учына јетире, 3 ле ай. Чаган айдыҥ соок деген кӱнинде −30..−40 °C, јаан изӱ айда эҥ тыҥ изӱ +30..+35 °C болот. Јут-чыктыҥ кеми јеткилинче 700—750 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми 4,7 м/с.

Аҥ-куштары

Тайгалары аҥдык: ирбис, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јуҥма, марал, элик, тооргы, шӱлӱзин, сарас, јоонмойын, агас, кӧрӱк, тийиҥ ле о.ӧ. аҥдар. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот, чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ. Айы-кӱни јарамык јер, јуды кары јеткилинче тӱжет, кӱйгектӱ де јылда^[4].

Ӧзӱмдери

Арка-туузы агашка бӱркеткен, мӧш, чиби, тыт, кайыҥ, аспак, јодро, беле, толоно, ыргай агаштар ӧзӧт. Ӧзӱмдери бийик поястыйине келижет. Сындардыҥ бажында альпий тепсеҥдер ле бийиктей тундра.

Чӧл јерде чӧлдиҥ ӧзӱмдери таркаган. Кадын-Бажында јаан јерди бийиктей тундра (орустап высокогорная тундра) туй алган. Кайкамчылу ла јӱзӱн-башка ӧзӱмдер мында климатлык айалгаларла колбулу, алдынаҥ ӧрӧ бийиктеген зоналар ӧзӱмиле башкаланып јат^[4].

Мында 700-теҥ артык бӱдӱм ӧзӱмдердиҥ, 20-деҥ артыгы Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине кирген. Кырбаштай мында алтын тазыл (орустап золотой корень, родиола розовая ) кӧп јайылган.

Јери ле јолдоры

Јуртта 17 ором: Сӱӱнчилӱ, Уйкӧстӱ, Кемирӱлӱ, Меесте, Јалаҥду, Таҥдакту, Тоҥбоксуу, Садту, Кӱнет, Чесектӱ, Тӧс, Суујаны, Клубту кош ором, Эптӱ кош ором, Кӱрлӱ кош ором, Суујаны кош ором, Школдыҥ кош оромы.

Јуугында јурттар Кастакту — 7 км, Корымду — 8 км, Ӱстӱги Оймон — 10 км, Саксабай — 14 км, Теректӱ — 15 км, Тӧгӧрик — 18 км, Кайтанак — 19 км, Чендек — 21 км, Маргалу — 23 км, Мыйту — 25 км.

Баштаҥул јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Аймактыҥ тӧс јери Кӧксу-Оозы	4 км
Республикан тӧс кала Улалу	330 км, 390 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы	420 км, 390 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва	4000 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 514,5 км-деҥ (Чаргы јурт)	250 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 610,8 км-деҥ	220 км

Тӱӱкизи

Јурт 1860 јылда тӧзӧлгӧн. Баштаҥул Сибир кырайдыҥ јон јаткан јерлериниҥ бичигинде Оймонныҥ волостинде деп темдектелген, (бичик 1928 јылда Новосибирск калада чыгарылган). 1917 јылдыҥ кийнинде Јаш-Тураныҥ уезди болгон, 1924 јылда Туулу Алтай баштапкы катап алдынаҥ бойы админстрациялык бӧлӱк болып, Арасей Федерацияныҥ Ойрот автоном области боло берген.

Эл-јон

Эл-јонныҥ тоозы
2010^[5]	2011^[6]	2012^[6]	2013^[6]	2014^[7]	2015^[8]	2016^[2]
413	↗414	↗433	↘430	↗442	↗447	↗454

Ук-калыктары

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжыла 386 кижиниҥ 41 % алтайлар, 58 % орустар болгон^[3].

Инфраструктуразы

орто ӱредӱлӱ школ;
балдардыҥ туразы;
эмчилик;
стадион;
библиотека;
магазин;
турбазалар.

Экономиказы

Таҥынаҥ ээлемдер. Јылкы, соок тумчукту, оок мал азыраары. Агаш белетеери. Адару тудары. Туризм.

Кереестер

Тӱӱкилик

Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга обелиск (1544);

Археологиялык

Ар-бӱткендик

Ӱч-Сӱмер туу (1505)^[9];
Ыйыктуныҥ аржаны (1509)^[9].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте^[9].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

Јарлу улузы

Ајарулар

↑ ^1,0 ^1,1 Баштала (Баштаҥул)
↑ ^2,0 ^2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
↑ ^3,0 ^3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
↑ ^4,0 ^4,1 Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.
↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1 (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
↑ ^6,0 ^6,1 ^6,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай (ја. эм.). Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы (ја. эм.). Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
↑ ^9,0 ^9,1 ^9,2 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.

Тайантылар

Окылу сайт «Кӧксу-Оозы аймак»

[Высота_н/у_моря-1] 1,0 ^1,1 Баштала (Баштаҥул)

[2016AY-2] 2,0 ^2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.

[Коряков-3] 3,0 ^3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».

[Кучин_флора_и_фауна-4] 4,0 ^4,1 Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.

[2010G-5] Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1 (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.

[2012T-6] 6,0 ^6,1 ^6,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай (ја. эм.). Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.

[2014CK-7] Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы (ја. эм.). Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.

[2015AG-8] Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.

[Ойношев_свод-9] 9,0 ^9,1 ^9,2 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]