Ӱстӱги Оймон
| Јурт | |
| Ӱстӱги Оймон | |
|---|---|
| орустап Верх-Уймон | |
 | |
| 50°12′48″ с. ш. 85°44′26″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Кӧксу-Оозы |
| Јурт јеезе | Ӱстӱги-Оймонныҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Тӧзӧлгӧн јылы | 1796 |
| Бийиги | 939[1] м |
| Климады | орто-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | ↘562[2] кижи (2016) |
| Ук-калыктар | орустар 93 % [3] |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38841 |
| Почтаныҥ индекси | 649475 |
| АТТК-ныҥ коды | 84240815001 |
| МТТК-ныҥ коды | 84640415101 |
| Номер в ГКГН | 0154581 |
|
|
|
 Медиафайлдар Викискладта | |
.svg)
Ӱстӱги Оймон (орустап Верх-Уймо́н) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кӧксу-Оозы аймагында Ӱстӱги-Оймонныҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.
Этимологиязы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Ӱстӱги Оймон орустап .
Физико-географиялык темдектери
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Географиязы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде, Сайлугемниҥ, Теректиниҥ, Тӧгӧриктиҥ, Кадын-Бажы Ӱч-Сӱмердиҥ, Ыйыктуныҥ сындарыныҥ эдегинде, Оймӧнныҥ чӧл јалаҥында, Кадынныҥ оҥ јарадында турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 939 метрге бийик[1].
Климады
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Климады орто-континентал. Казак чӧлдӧрдӧҥ јылу салкындар, изӱ кей келип, айдыҥ-кӱнниҥ айалгаларын кубултар аргалу. Кыш узун, јаан карлу, ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ ала кандык айдыҥ бажына једет, 6-7 ай, јай кыска кичӱ изӱ айдаҥ ала куран айдыҥ учына јетире, 3 ле ай. Чаган айдыҥ соок деген кӱнинде −30..-40 °С, јаан изӱ айда эҥ тыҥ изӱ +30..+35 °С болот. Јут-чыктыҥ кеми јеткилинче: 700—750 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми: 4,7 м.
Кӱйгек те болзо, чык јеткилинче болып, соокторы ортодо ло. Кёпенниҥ классификациязыла «влажный континентальный климат» дийт, индекси: Dfb.
Аҥ-куштары
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Тайгалары аҥдык: ирбис, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јуҥма, марал, элик, тооргы, шӱлӱзин, сарас, јоонмойын, агас, кӧрӱк, тийиҥ ле о.ӧ. аҥдар. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот, чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ.[4]. Кезик аҥ-куштардыҥ тоозы астап, јоголорго једип бараткан учун олорды «Кызыл Бичикке» кийдирген. Куштардаҥ бӧднӧ, чай, кӱртӱк, агуна, турна, кара-тас, каргаа ла о.ӧ. Чек јоголорго јеткен куштар: ала ылаачын, боро ылаачын, шоҥкор, карчага, ӱкӱ, мечиртке[5].
Ӧзӱмдери
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Арка туузы агашту, терек, кайыҥ, тыт, чиби, мӧш ӧзӧт.
Јери ле јолдоры
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јуртта 2 ором: Јаскы, Јажыл, јииттердиҥ, Јараттай, Туйка, Строительный, Тӧс, Меесте, Јалаҥду, Таҥдакту, Олјондо, Амырдыҥ.
| Ӱстӱги Оймон јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
| Аймактыҥ тӧс јери Кӧксу-Оозы | 14 км |
| Республикан тӧс кала Улалу | 340 км |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 390 км, 420 км |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 4100 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 514,5 км-деҥ | 260 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 610,8 км-деҥ | 230 км |
Тӱӱкизи
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Бала каанныҥ, Екатерина II, раскрипт бичигинде 15.09.1791 јылда «јайым ташчабаачылар» ла качкын, кӧчкин јаржактарга помилование берип, олорды «оседлые инородцы» деп бичиген. Кытат гранныҥ ӱсти јанында алтай јерде јаткандарга подданство берген. Јурт 1796 јылда тӧзӧлгӧн. Гавриил Бочкарев деп качкын озо Аркытта јаткан, оноҥ тӧмӧндӧп, Оймон ичине токтогон. Кийнинде олорго Нагибиндер, Саватеевтер коштонгон. Табынча Ӱстӱги-Оймонго Бухтарманыҥ јаржактары келгендер. 1826 јылда мында 15 биле ээлеп, арга-чакту јаткан. Оймонныҥ чӧлинде бу јурт старообряд тӧс јер болгон, 19 чактыҥ учына јетире. Табынча мындый тӧс јер болтоны јоголгон. 1926 јылда бого Н. К. Рерих келген, орто-азиялык экспедицияга јӱрген, 20 чактыҥ јарлу кижизи. Эмди мында оныҥ музеи. 2005 јылда бого темир јаҥы кӱр туткан, алдында Мыйтуныҥ јаан кӱринеҥ кечкилейтен болгон.
Эл-јон
[тӱзедер | кодты тӱзедер]| Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 2010[6] | 2011[7] | 2012[7] | 2013[7] | 2014[8] | 2015[9] | 2016[2] |
| 579 | ↗580 | ↗602 | ↗616 | ↘607 | ↘570 | ↘562 |
Ук-калыктары
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 639 кижи болгон, олордыҥ 93 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон [3].
Инфраструктуразы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- јурт јеезениҥ администрациязы;
- орто ӱредӱлӱ школ;
- балдардыҥ туразы;
- культура байзыҥы;
- библиотека;
- стадион;
- дом-музей Н. К. Рериха;
- музей истории и культуры Уймонской долины (орустап музей старообрядчества);
- магазин;
- пилорама.
Экономиказы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Таҥынаҥ ээлемдер. Јылкы мал азыраары, аш салары. Адару тудары. агаш белетеери. Туризм.
Кереестер
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Тӱӱкилик
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- Атамановтордыҥ јурты. Музей. (1565);
- Н. К. Рерихтиҥ музеи (..)[10];
- Јаржактардыҥ тӱӱкизиниҥ музеи (..)[10];
- Гражтан јууда корогондордыҥ карындаштык мӧҥкӱзи (1962 ј., Јииттердиҥ оромы,15)[11][12].
Археологиялык
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- 19 чакта тудулган агаш туралар, озогы технология (..)[10];
- Јебрен корым (1503)[10];
- Мӧҥкӱсалгыш (1502,1504,1555)[10].
Ар-бӱткендик
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[10].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи
[тӱзедер | кодты тӱзедер]-
Ӱстӱги Оймон -
Оймон ӧзӧктиҥ культуразы ла јаржактардыҥ тӱӱкизиниҥ музеи -
Ӱстӱги Оймон -
Ӱстӱги Оймон -
Ӱстӱги Оймон -
Ӱстӱги Оймон -
Ӱстӱги-Оймонныҥ јанында Кадын кечире кӱр
Јарлу улузы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Ајарулар
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- ↑ 1,0 1,1 Верх-Уймон (Ӱстӱги Оймон)
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ Собанский Г. Г. Звери Алтая. — Барнаул: [б.и.], 2005.
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 7,0 7,1 7,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 10,4 10,5 10,6 10,7 10,8 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
- ↑ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: јаҥар айдыҥ 13 кӱни, 6930. Архивировано 1610213696.
- ↑ Список-объектов-культурного-наследия.pdf (недоступная ссылка). Дата обращения: 1605359542. Архивировано 1699690606.
Тайантылар
[тӱзедер | кодты тӱзедер] Кӧксу-Оозы аймактыҥ јон јаткан јерлери | |||
|---|---|---|---|
 | Аймактыҥ тӧс јери: Кӧксу-Оозы јурт |  | |