Перейти к содержанию

Корымду

Јурт
Корымду
орустап Курунда
50°19′21″ с. ш. 85°45′56″ в. д.HGЯO
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Кӧксу-Оозы
Јурт јеезе Кӧксу-Оозыныҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги 1169[1] м
Климады орто-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы 216[2] кижи (2016)
Ук-калыктар алтайлар 100 %[3]
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 38841
Почтаныҥ индекси 649474
АТТК-ныҥ коды 84240875006
МТТК-ныҥ коды 84640475131
Корымду (Россия)
Корымду
Москва
Корымду (Алтай Республика)КытатМонголияКазахстанТываХакасияКемерово областьАлтай крайКош-Агаш аймакУлалуМайма аймакОҥдой аймакТурачак аймакУлаган аймакКан-Оозы аймакКӧксу-Оозы аймакЧамал аймакЧоо аймакШабалин аймак
Корымду (Алтай Республика)
Улалу
Корымду
 Медиафайлдар Викискладта

Корымду (орустап Курунда) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кӧксу-Оозы аймагында Кӧксу-Оозыныҥ јурт јеезезине кирет.

Этимологиязы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Корымду орустап курган[4].

Физико-географиялык темдектери

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Географиязы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱштӱк-кӱнбадыш јанында, Сайлугемниҥ, Кадын-Бажы Ӱч-Сӱмердиҥ, Теректиниҥ, Ыйыктуныҥ, Тӧгӧриктиҥ сындарыныҥ эдегинде, Оймонныҥ чӧлинде, Корымду сууныҥ јарадында турат. Кырдыҥ эдегинде эптӱ јер(смотровая площадка) бар, оноҥ Ӱч-Сӱмердиҥ тошту сӱӱрилери кӱнге мызылдаганы айас кӱнде јарт кӧрӱнет. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1169 метрге бийик[1].

Климады орто-континентал. Казак чӧлдӧрдӧҥ јылу салкындар, изӱ кей келип, айдыҥ-кӱнниҥ айалгаларын кубултар аргалу. Кыш узун, јаан карлу, ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ ала кандык айдыҥ бажына једет, 6-7 ай, јай кыска кичӱ изӱ айдаҥ ала куран айдыҥ учына јетире, 3 ле ай. Чаган айдыҥ соок деген кӱнинде −30..-40 °С, јаан изӱ айда эҥ тыҥ изӱ +30..+35 °С болот. Јут-чыктыҥ кеми јеткилинче: 700—750 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми: 4,7 м.

Тайгалары аҥдык: ирбис, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јуҥма, марал, элик, тооргы, шӱлӱзин, сарас, јоонмойын, агас, кӧрӱк, тийиҥ ле о.ӧ. аҥдар. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот, чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ. Јелечи, јијигей, кӧктийек, ӱренчи, кызылтӧш, талеҥко, каргаа, саҥыскан — оок куштар ла барынтычылары: ылаачын, шоҥкор, тейлеген, кускун, мӱркӱт. Чек јоголорго јеткен куштар: ала ылаачын, боро ылаачын, шоҥкор, карчага, ӱкӱ, мечиртке[5].

Арка туузы, аралдары агашла бӱркелген, тыт, терек, кайыҥ, мӧш, чиби агаш ӧзӧт. Јаан јакшы одорлордо јӱзӱн-јӱӱр ӧлӧҥ лӧ јердиҥ јиилеги. Арал-јыдуларда тийиҥкат, бороҥот, кызылгат ӧзӧт. Меестерде маҥыр, јонјолой, сӧҥӱскен, кӧрмӧсјиилек, тайа. Саста кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ лӧ о.ӧ. Кырлардыҥ тӱштӱк јаны меес, агаш јок тас, агаштар кобы- јиктерде ӧзӧт. Озодоҥ бери кедери тайгада, јайлуларда ӧлӧҥ-чӧп, тазыл-тамыр кӧп болгон, је улустыҥ кичеебес кылыгынаҥ кӧп эм ӧлӧҥдӧр торт јоголорго јеткен. Ол тоодо кызыл тазыл (орустап копеечник чайный), марал (орустап маральник), алтын-тазыл (орустап родиола розовая) ла оноҥ до ӧскӧ кӧп чечектер ле ӧлӧҥдӧр[6].

Јери ле јолдоры

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 6 ором: Јаскы, Меесте, Партизанский, Садовый, Тӧс, Мӧштӱ кош ором. Баштаҥул-Корымду јолдыҥ учы, 84К-7 темдектӱ.

Корымду јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Аймактыҥ тӧс јери Кӧксу-Оозы 14 км
Республикан тӧс кала Улалу 340 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы 430 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва 4100 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 514,5 км-деҥ 260 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 610,8 км-деҥ 240 км

Јурт 1826 јылда тӧзӧлгӧн. Бу су алтай јурт озодоҥ ло бери тургун улусту болгон, јажына ла мап-ажын азырап, кабырып, оҥор улустаҥ маала салып, адару тудуп, аш ла малга азырал белетеп ӱренген.

Эл-јонныҥ тоозы
2010[7]2011[8]2012[8]2013[8]2014[9]2015[10]2016[2]
228229229221222215216

Ук-калыктары

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 221 кижи болгон, олордыҥ 100 % орустар [3].

Инфраструктуразы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • баштамы школ;
  • библиотека;
  • эмчилик;
  • стадион;
  • јурттыҥ клубы;
  • магазин;
  • пилорама.

Экономиказы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы, соок тумчукту, оок мал азыраары, аш салары, адару тудары, агаш белетеери. Туризм.

  • Граждан јууда корогон јуучылдарга кереес (1922 ј.,кереес эмди јок)[11][12]
  • Кызылгвардеецтиҥ мӧҥкӱзи (1922 ј., Корымду јурттыҥ јанында, јуртээлемдик јалаҥныҥ кырында)[11][12]
  • Кызылгвардеец јуучылдыҥ мӧҥкӱзи (1922 ј., Партизанский оромдо, 1 темдектӱ тураныҥ јанында)[11][12]
  • Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга обелиск (1546)[13];
  • Карындаштык мӧҥкӱ. Граждан јууныҥ геройлорыныҥ (1500).[13].

Археологиялык

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Ар-бӱткендик

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Ӱч-Сӱмер байлу туу (1505)[13];
  • Аржан суу (1509)[13];
  • Ыйыктуныҥ боочызы (1507)[13].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[13].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јарлу улузы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Бедюров Ј. Т. (1907—1961) — ӱлгерчи, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы[14].
  1. 1,0 1,1 Курунда (Корымду).
  2. 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  3. 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  4. Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — С. 80,236. — 397 с.
  5. Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
  6. Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
  7. Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  8. 8,0 8,1 8,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  9. Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  10. Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  11. 11,0 11,1 11,2 Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: јаҥар айдыҥ 3 кӱни, 5379. Архивировано 1610213696.
  12. 12,0 12,1 12,2 Список-объектов-культурного-наследия.pdf (недоступная ссылка). Дата обращения: 1605305837. Архивировано 1699690606.
  13. 13,0 13,1 13,2 13,3 13,4 13,5 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
  14. Јаҥа Бедюров[1]