Перейти к содержанию

Кайыҥду-Бел

Википедия сайттаҥ
Јурт
Кайыҥду-Бел
орустап Берёзовка
50°14′ с. ш. 85°32′ в. д.HGЯO
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Кӧксу-Оозы
Јурт јеезе Сооруныҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги 1019[1] м
Климады орто-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы 246[2] кижи (2016)
Ук-калыктар орустар 94% ле о.ӧ[3]
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 38841
Почтаныҥ индекси 649477
АТТК-ныҥ коды 84240855002
МТТК-ныҥ коды 84640455106
Кайыҥду-Бел (Россия)
Кайыҥду-Бел
Москва
Кайыҥду-Бел (Алтай Республика)КытатМонголияКазахстанТываХакасияКемерово областьАлтай крайКош-Агаш аймакУлалуМайма аймакОҥдой аймакТурачак аймакУлаган аймакКан-Оозы аймакКӧксу-Оозы аймакЧамал аймакЧоо аймакШабалин аймак
Кайыҥду-Бел (Алтай Республика)
Улалу
Кайыҥду-Бел

Кайыҥду-Бел (орустап Берёзовка ) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кӧксу-Оозы аймагында Сооруныҥ јурт јеезезине кирет.

Этимологиязы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Кайыҥ орустап береза, кайыҥду орустап березняк, бел орустап небольшой перевал, седловина[4].

Кайыҥду-Бел орустап березовый перевал[4].

Физико-географиялык темдектери

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Географиязы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде Теректиниҥ, Сайлугемниҥ, Кадын-Бажы Ӱч-Сӱмердиҥ, Тӧгӧриктиҥ сын тайгаларыныҥ эдегинде, Кадын сууныҥ сол јарадында, Оймонныҥ чӧлинде турат. Јурттыҥ турган јери чала эби јок, јеткерлӱ јер, јарат јемирилгедий. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1019 метрге бийик[1].

Климады орто-континентал. Казак чӧлдӧрдӧҥ јылу салкындар, изӱ кей келип, айдыҥ-кӱнниҥ айалгаларын кубултар аргалу. Кыш узун, јаан карлу, ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ ала кандык айдыҥ бажына једет, 6-7 ай, јай кыска кичӱ изӱ айдаҥ ала куран айдыҥ учына јетире, 3 ле ай. Чаган айдыҥ соок деген кӱнинде −30..-40 °C, јаан изӱ айда эҥ тыҥ изӱ +30..+35 °C болот. Јут-чыктыҥ кеми јеткилинче 700—750 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми 4,7 м/с.

Тайгалары аҥдык: ирбис, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јуҥма, марал, элик, тооргы, шӱлӱзин, сарас, јоонмойын, агас, кӧрӱк, тийиҥ ле о.ӧ. аҥдар. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар[5]. Кезик аҥ-куштардыҥ тоозы астап, јоголорго једип бараткан учун олорды «Кызыл Бичикке» кийдирген. Куштардаҥ бӧднӧ, чай, кӱртӱк, агуна, турна, кара-тас, каргаа ла о.ӧ. Чек јоголорго јеткен куштар: ала ылаачын, боро ылаачын, шоҥкор, карчага, ӱкӱ, мечиртке[6].

Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот, чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ. Айы-кӱни јарамык јер, јуды кары јеткилинче тӱжет, кӱйгектӱ де јылда.

Јанында арка туузы, аралдары агашла бӱркелген. Кайыҥ, јодро, мӧш, чиби, тыт агаш ӧзӧт. Маала ажы, кыра ажы јакшы тӱжӱмдӱ бӱдет. Бийиктей кырларда кӧп сабазы тыт, чиби, јойгон, кайыҥ агаш ӧзӧт[7], суулардыҥ коолында јодро, тал, тайа, беле, ыргай, каргана, чычрана јайылган, элбек чӧл-јалаҥдарда мешке, јердиҥ јиилеги, уйкӧс, бороҥот, кызылгат, јодро. «Алтай Респубдиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер: кызыл тазыл, алтын тазыл, марал чечек[8]. Сас јанында тайа, јыраа, тал, кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ.

Ӧзӱмдери бийик поястыйине келижет. Сындардыҥ бажында альпий тепсеҥдер ле бийиктей тундра. Чӧл јерде чӧлдиҥ ӧзӱмдери таркаган. Кадын-Бажында јаан јерди бийиктей тундра (орустап высокогорная тундра) туй алган. Кайкамчылу ла јӱзӱн-башка ӧзӱмдер мында климатлык айалгаларла колбулу, алдынаҥ ӧрӧ бийиктеген зоналар ӧзӱмиле башкаланып јат. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер: артыш, кызыл тазыл, алтын тазыл ла о.ӧ.[8].

Јери ле јолдоры

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 6 ором: Забочный, Олјондо, Комсомольский, Советский, Совхозный, Садту.

Кайыҥду-Бел јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Соору 1,5 км
Аймактыҥ тӧс јери Кӧксу-Оозы 9 км
Республикан тӧс кала Улалу 330 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы 390 км, 420 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва 4000 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 514,5 км-деҥ 250 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 610,8 км-деҥ 240 км

Јурт 1860 јылда тӧзӧлгӧн.

Эл-јонныҥ тоозы
2010[9]2011[10]2012[10]2013[10]2014[11]2015[12]2016[2]
265266259255261249246

Ук-калыктары

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжыла 300 кижиниҥ 94 % орустар болгон[3].

Инфраструктуразы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • баштамы школ;
  • эмчилик;
  • јурттыҥ клубы;
  • почта;
  • магазин;
  • пилорама.

Экономиказы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта јаан ээлем јок. Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Адару тудары. Јылкы, соок тумчукту ла оок мал азыраары. Агаш белетеери. Туризм.

Археологиялык

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Ар-бӱткендик

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Ӱч-Сӱмер туу (1505)[13];
  • Ыйыктуныҥ аржаны (1509)[13];
  • Боочы Громотуха (..)[13].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[13].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јарлу улузы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  1. 1,0 1,1 Березовка (Кайыҥду-Бел)
  2. 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  3. 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  4. 4,0 4,1 Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — С. 80,236. — 397 с.
  5. Собанский Г. Г. Звери Алтая. — Барнаул: [б.и.], 2005.
  6. Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
  7. Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
  8. 8,0 8,1 Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  9. Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  10. 10,0 10,1 10,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  11. Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  12. Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  13. 13,0 13,1 13,2 13,3 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.