Маргалу

Маргалу
	Јурт
Маргалу
	орустап Маргала
	50°15′27″ с. ш. 86°00′09″ в. д.HGЯO
Эл-тергее	Россия
Федерацияныҥ субъекты	Алтай Республика
Муниципал аймак	Кӧксу-Оозы
Јурт јеезе	Чендектиҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги	1125 м
Климады	орто-континентал
Ойдиҥ поязы	UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы	↘122 кижи (2016)
Ук-калыктар	орустар 66 % ле о.ӧ
Окылу тил	алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды	+7 38841
Почтаныҥ индекси	649470
АТТК-ныҥ коды	84240885004
МТТК-ныҥ коды	84640485121
	Маргалу Москва Маргалу (Алтай Республика) Улалу Маргалу

Маргалу (орустап Маргала) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кӧксу-Оозы аймагында Чендектиҥ јурт јеезезине кирет.

Этимологиязы

Марга, ӧлӧҥ орустап трава. Маргалу, ӧлӧҥдӱ орустап разнотравье^[4].

Физико-географиялык темдектери

Географиязы

Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде, Сайлугемниҥ, Кадын-Бажы Ӱч-Сӱмердиҥ, Теректиниҥ, Ыйыктуныҥ, Тӧгӧриктиҥ сындарына курчаткан, Оймон ичи чӧл јалаҥда, Маргалу сууныҥ јарадында турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1125 метрге бийик^[1].

Климады

Климады орто-континентал. Јайы кыска, кыжы узун ла соок. Кезик јылда соок −40..-45 °C градуска једет, је ортоайлык температура чаган айда −20,9 °C ла болот. Јайдыҥ изӱ ле деген кӱни +32..+38 °C, ортоайлык температура јаан изӱ айда +16..+17 °C болот. Салкындар орто кеми 4,5 м/сек, јуттыҥ кеми 479 мм кире бар. Јыл ичинде јердиҥ ӱстиниҥ температуразы — 10 °C, эҥ бийик ле эҥ јабыс температуралар јаан изӱ айда(60 °C) ла чаган айда (- 60 °C). Јердиҥ кыртыжыныҥ тоҥгоныныҥ тереҥи 1,9 м — 2,3 м. Јыл туркунына 517 мм јут-чык тӱжет, ол тоодо 416 мм јылу ӧйдӧ лӧ 101 мм јылдыҥ соок ӧйинде. Баштапкы кар ортокӱндик температура 0 °C болгон кийнинеҥ бир 3-9 конок ӧдӧлӧ тӱжет. Ӱлӱрген айдыҥ бир 15 кирезинде тӱшсе, тулаан айдыҥ 22-чи кӱни киреде кайыла берет. Кардыҥ калыҥы кышкыда бир 26 см једип турат, а карда сууныҥ кеми 63 мм.

200 кӱн бир јылда салкындак болот. Кӱс-јас салкындар тыҥыйт, салкын јок айас кӱндер бир айда 5 — 10 ло кӱн болот. Шуургандар кӧп сабада кышкыда, ортоайлык салкынныҥ тӱргени 1,4 м/с ас болбойт, је тыҥыда соксо салкынныҥ тӱргени 40 м/с кире бар. 4-х баллдаҥ тӱрген салкын (Бофорттыҥ международный шкалазы аайынча 8 м/с кӧп) ай сайын 2,52 % катап согот. Салкын кӧп сабада кӱнбадыштаҥ согот.

Аҥ-куштары

Тайгалары аҥдык: ирбис, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јуҥма, марал, элик, тооргы, шӱлӱзин, сарас, јоонмойын, агас, кӧрӱк, тийиҥ ле о.ӧ. аҥдар. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот, чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ. Тооргыныҥ тоозы кезем астап, јоголорго једе берген учун «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген^[5].

Куштардаҥ кедери тарал, каргаа, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, талеҥко, јелечи, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк јӱрет. Кезик куштар тоозы астаганыла база «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген: мечиртке, мӱркӱт, тарбалјы, каркыраа, турна^[6].

Ӧзӱмдери

Меестеринде агаш јок, арка јанында кырлардыҥ мӧш, тыт, кайыҥ, чиби, аралда аспак, тал, каргана агаш ӧзӧт. Арка-туузын агаш бӱркеген, мӧш, тал, ыргай, терек, кайыҥ, тыт ла чиби агаштар ӧзӧт. Јердиҥ, мааланыҥ, кыраныҥ ажы јакшы бӱдер јер. Кырада буудай, арба, сула јакшы ӧзӧт^[7]. Арка-јалаҥда мешкези јок, јиилеги јок јакшы таркаган, уйкӧс, бороҥот, кызылгат, тийиҥкат, тайабаш, чычрана ла јер јиилек. Кӧп ӧзӱмдер ачтаганыла колбой «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген: марал тазыл, алтын тазыл, кызыл тазыл^[8].

Јери ле јолдоры

Јуртта 2 ором: Агашту, Тӧс. Маргалуга јетире туура јол (подьезд) 84К-65 темдектӱ.

Маргалу јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Чендек	5 км
Аймактыҥ тӧс јери Кӧксу-Оозы	34 км
Республикан тӧс кала Улалу	360 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы	410 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва	4000 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 514,5 км-деҥ	280 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 610,8 км-деҥ	250 км

Тӱӱкизи

Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. Кӧчкиндер кӧптӧгӧн ӧйдӧ.

Эл-јон

Эл-јонныҥ тоозы
2010^[9]	2011^[10]	2012^[10]	2013^[10]	2014^[11]	2015^[12]	2016^[2]
123	→123	↗126	↗129	↘124	↗128	↘122

Ук-калыктары

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 116 кижи болгон, олордыҥ 66 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон ^[3].

Инфраструктуразы

Бастыра инфраструктуралык обьекттер Чендектиҥ јурт јеезезинде.

Экономиказы

Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы, соок тумчукту, оок мал азыраары, аш салары, адару тудары, агаш белетеери. Туризм.

Кереестер

Тӱӱкилик

Археологиялык

Ар-бӱткендик

Ӱч-Сӱмер байлу туу (1505)^[13];
Аржан суу (1509)^[13];
Ыйыктуныҥ боочызы байлу, орустап Громотуха (1506)^[13].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте^[13].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

Јарлу улузы

Ајарулар

↑ ^1,0 ^1,1 Маргала
↑ ^2,0 ^2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
↑ ^3,0 ^3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — С. 80,236. — 397 с.
↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1 (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
↑ ^10,0 ^10,1 ^10,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай (ја. эм.). Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы (ја. эм.). Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
↑ ^13,0 ^13,1 ^13,2 ^13,3 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.

Тайантылар

vtourisme.com

[Высота_н/у_моря-1] 1,0 ^1,1 Маргала

[2016AY-2] 2,0 ^2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.

[Коряков-3] 3,0 ^3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».

[Топонимика-4] Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — С. 80,236. — 397 с.

[Кр_книга_животные_РА_2017-5] Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный

[Торбоков_звери-6] Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.

[Торбоков_флора-7] Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.

[Кр_книга_растения_РА_2017-8] Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный

[2010G-9] Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1 (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.

[2012T-10] 10,0 ^10,1 ^10,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай (ја. эм.). Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.

[2014CK-11] Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы (ја. эм.). Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.

[2015AG-12] Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.

[Ойношев_свод-13] 13,0 ^13,1 ^13,2 ^13,3 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]