Чендек

Википедия сайттаҥ
Јурт
Чендек
орустап Чендек
50°15′55″ с. ш. 85°57′30″ в. д.HGЯO
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Кӧксу-Оозы
Јурт јеезе Чендектиҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Тӧзӧлгӧн јылы 1866
Бийиги 1096[1] м
Климады орто-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы ↘870[2] кижи (2016)
Ук-калыктар орустар 87 %[3]
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 38841
Почтаныҥ индекси 649470
АТТК-ныҥ коды 84240885001
МТТК-ныҥ коды 84640485101
Номер в ГКГН 0154068
Чендек (Россия)
Чендек
Москва
Чендек (Алтай Республика)КытатМонголияКазахстанТываХакасияКемерово областьАлтай крайКош-Агаш аймакУлалуМайма аймакОҥдой аймакТурачак аймакУлаган аймакКан-Оозы аймакКӧксу-Оозы аймакЧамал аймакЧоо аймакШабалин аймак
Чендек (Алтай Республика)
Улалу
Чендек
 Медиафайлдар Викискладта

Чендек (орустап Чендек) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кӧксу-Оозы аймагында Чендектиҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.

Этимологиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Чендек орустап .

Физико-географиялык темдектери[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Географиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде, јаан сындардыҥ колтыгында, Оймонныҥ чӧлинде, Чендек сууныҥ јарадында турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1096 метрге бийик[1].

Климады[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Климады орто-континентал. Туйук ичпек јерде учун, айы-кӱни чала јымжак биддирер. Јайгыда +25 °C, кышкыда −35..-38 °C болот.

Аҥ-куштары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тайгалары аҥдык: ирбис, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јуҥма, марал, элик, тооргы, шӱлӱзин, сарас, јоонмойын, агас, кӧрӱк, тийиҥ ле о.ӧ. аҥдар. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар[4]. Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот, чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ.

Ӧзӱмдери[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тайга тажы агашла бӱркелген. Мӧш, чиби, терек, кайыҥ, аспак ла тыт агаш ӧзӧт.

Јери ле јолдоры[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 27 ором.

Чендек јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Аймактыҥ тӧс јери Кӧксу-Оозы 30 км
Республикан тӧс кала Улалу 350 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы 410 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва 4200 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 514,5 км-деҥ 270 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 610,8 км-деҥ 260 км

Тӱӱкизи[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт 1866 јылда тӧзӧлгӧн. Тургун алтайлардыҥ јерине кӧчкин староверлер ле «общество каменщиков» деп улустар келгилеген. Е. Шумило Катандуныҥ ла Оймонныҥ чӧлинде улус мал кабырып, јерле иштеп, аш салганын бичиген.

Совет јаҥ келерде, Чендек Катандуныҥ волостьине кирген. 1931 јылга јетире тегин ле турада школ болгон.

Эл-јон[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Эл-јонныҥ тоозы
2010[5]2011[6]2012[6]2013[6]2014[7]2015[8]2016[2]
928↗930↗948↗958↘920↘893↘870

Ук-калыктары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 1014 кижи болгон, олордыҥ 87 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон [3].

Инфраструктуразы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • јурт јеезениҥ администрациязы;
  • орто ӱредӱлӱ школ;
  • баодардыҥ туразы «Мараленок»;
  • эмчилик;
  • культураныҥ байзыҥы;
  • библиотека;
  • этнографиялык музей;
  • стадион;
  • почта;
  • турбаза;
  • магазин.

Экономиказы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Мал, аҥ азыраары. Адару тудары. Агаш белетеери. Туризм.

Кереестер[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тӱӱкилик[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Граждан ла Улу јууда турушкандарга обелиск (1968 ј., кереес јоголгон)[9][10]
  • Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (1537). (1963 ј.,ул. Тӧс ором,17, јурттыҥ Культура байзыҥыныҥ јеринде.)[9][10]

Археологиялык[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Јебрен субактардыҥ изи (..)[11];
  • Јебрен корум(1568,1569,1570)[11];
  • Мӧҥкӱсалгыш (1567)[11];
  • Кытат кӱскӱ. Анохинниҥ музейинде (..)[11].

Ар-бӱткендик[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Чендектиҥ кӧли. Капчалда аржан суу (..)[11];
  • Байлу туузы Ӱч-Сӱмер (1505)[11];
  • Аржан суу (1509)[11].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[11].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Ајарулар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  1. ↑ 1,0 1,1 Чендек
  2. ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  3. ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  4. ↑ Собанский Г. Г. Звери Алтая. — Барнаул: [б.и.], 2005.
  5. ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  7. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  8. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  9. ↑ 9,0 9,1 Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: кандык айдыҥ 7 кӱни, 6997. Архивировано 1610213696.
  10. ↑ 10,0 10,1 Список-объектов-культурного-наследия.pdf
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 11,4 11,5 11,6 11,7 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.

Тайантылар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Алган јери - "https://alt.wikipedia.org/w/index.php?title=Чендек&oldid=46260"