Улужай

Јурт
Улужай
орустап Улужай
50°32′50″ с. ш. 84°36′19″ в. д.
Эл-тергее	Россия
Федерацияныҥ субъекты	Алтай Республика
Муниципал аймак	Кӧксу-Оозы
Јурт јеезе	Амырдыҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги	1184 м
Климады	орто-континентал
Ойдиҥ поязы	UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы	→0 кижи (2016)
Ук-калыктар	алтайлар 100%
Окылу тил	алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды	+7 38841
Почтаныҥ индекси	649481
АТТК-ныҥ коды	84240805005
МТТК-ныҥ коды	84640405121
Улужай Москва Улужай (Алтай Республика) Улалу Улужай

Улужай (орустап Улужай) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кӧксу-Оозы аймагында Амырдыҥ јурт јеезезине кирет.

Этимологиязы

Улужай орустап .

Физико-географиялык темдектери

Географиязы

Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде, Ӱч-Сӱмердиҥ, Теректиниҥ, Тӧгӧриктиҥ, Ыйыктуныҥ, Сайлугемниҥ тайгаларыныҥ эдегинде, Абайдыҥ чӧл јалаҥында, Улужай суузыныҥ бажында турат. Јурт Республиканыҥ тӱштӱк-кӱнбадыш приграничный јеринде турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1184 метрге бийик.

Климады

Климады орто-континентал. Казак чӧлдӧрдӧҥ јылу салкындар, изӱ кей келип, айдыҥ-кӱнниҥ айалгаларын кубултар аргалу. Кыш узун, јаан карлу, ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ ала кандык айдыҥ бажына једет, 6-7 ай, јай кыска кичӱ изӱ айдаҥ ала куран айдыҥ учына јетире, 3 ле ай. Чаган айдыҥ соок деген кӱнинде −30..-40 °C, јаан изӱ айда эҥ тыҥ изӱ +30..+35 °C болот. Јут-чыктыҥ кеми јеткилинче: 700—750 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми: 4,7 м.

Улужай јурттыҥ климады кезем-континенталга јуукташ, кырлаҥ ла ойык јерде торт башкаланып јат. Климат соок кыжыла, тыҥ салкын-шуурганла, кӱс-јаста да тоҥырып ийериле, изӱ јайла аҥыланат. Кейдиҥ ортојылдык температуразы 1,9 °C. Эҥ ле соок ай ол чаган, бир конокто кейдиҥ орто температуразы −23,3 °C, сыраҥай ла соогы — 56 °C. Эҥ ле изӱ ортоайлык температура ла ӱстӱги бажы изӱниҥ јаан изӱ айда болот: 15,4 °C ла 34 °C. 95 ле соок јок кӱн болот. Јыл ичинде јердиҥ ӱстиниҥ температуразы- 10 °C, эҥ бийик ле эҥ јабыс температуралар јаан изӱ айда(60 °C) ла чаган айда (- 60 °C). Јердиҥ кыртыжыныҥ тоҥгоныныҥ тереҥи 1.9 м — 2.3 м. Јыл туркунына 517 мм јут-чык тӱжет, ол тоодо 416 мм јылу ӧйдӧ лӧ 101 мм јылдыҥ соок ӧйинде. Баштапкы кар ортокӱндик температура 0 °C болгон кийнинеҥ бир 3-9 конок ӧдӧлӧ тӱжет. Ӱлӱрген айдыҥ бир 15 кирезинде тӱшсе, тулаан айдыҥ 22-чи кӱни киреде кайыла берет. Кардыҥ калыҥы кышкыда бир 26 см једип турат, а карда сууныҥ кеми 63 мм.

200 кӱн бир јылда салкындак болот. Кӱс-јас салкындар тыҥыйт, салкын јок айас кӱндер бир айда 5 — 10 ло кӱн болот. Шуургандар кӧп сабада кышкыда, ортоайлык салкынныҥ тӱргени 1,4 м/с ас болбойт, је тыҥыда соксо салкынныҥ тӱргени 40 м/с кире бар. 4-х баллдаҥ тӱрген салкын (Бофорттыҥ международный шкалазы аайынча 8 м/с кӧп) ай сайын 2,52 % катап согот. Салкын кӧп сабада кӱнбадыштаҥ согот.

Аҥ-куштары

Тайгалары аҥдык: ирбис, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јуҥма, марал, элик, тооргы, шӱлӱзин, сарас, јоонмойын, агас, кӧрӱк, тийиҥ ле о.ӧ. аҥдар. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот, чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ. Мындый куштар јӱрет: чарлайак, талеҥко, јелечи, ӱренчи, тайаларда; тытту кайыҥду аламык ӧскӧн агаштарда — јалбагай, талаҥ-келеҥ, сыҥыранчы (орустап щегол); бӧднӧ; кургак чӧлдӧ јолды экијандай; кара каргаа, саҥыскан — кыралар ла аламык агаштардыҥ ортозында.

Мындый аҥдар јӱрет:јалаҥныҥ ла аралдыҥ чычкандары, кичинек башту чычкан, айылдыҥ ла кыралардыҥ, јалаҥдардыҥ чычкандары, узун куйрукту ӧркӧ, кыраларда ла јалаҥдарда; сууныҥ чычканы — суулардыҥ јарадыла, састалган јерлерле; јеерен ле борозымак јеерен чычкандар ла кӧрӱктер карагайлу ла кайыҥду карагайлу аралдарда, оноҥ суу јараттай јӱргилейт.

Ӧзӱмдери

Бийиктей кырларда кӧп сабазы тыт, чиби, јойгон, кайыҥ агаш ӧзӧт, суулардыҥ коолында јодро, тал, тайа, беле, ыргай, каргана, чычрана јайылган, элбек чӧл-јалаҥдарда мешке, јердиҥ јиилеги, уйкӧс, бороҥот, кызылгат, јодро. «Алтай Респубдиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер: кызыл тазыл, алтын тазыл, марал чечек. Сас јанында тайа, јыраа, тал, кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ.

Ӧзӱмдери бийик поястыйине келижет. Сындардыҥ бажында альпий тепсеҥдер ле бийиктей тундра. Чӧл јерде чӧлдиҥ ӧзӱмдери таркаган. Кадын-Бажында јаан јерди бийиктей тундра (высокогорная тундра) туй алган. Кайкамчылу ла јӱзӱн-башка ӧзӱмдер мында климатлык айалгаларла колбулу, алдынаҥ ӧрӧ бийиктеген зоналар ӧзӱмиле башкаланып јат.

Мында 700-теҥ артык бӱдӱм ӧзӱмдердиҥ, 20-деҥ артыгы Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине кирген. Кырбаштай мында алтын тазыл (орустап золотой корень, родиола розовая) кӧп јайылган.

Јери ле јолдоры

Улужай јурттыҥ сыны тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар 122 м, кӱнчыгыштаҥ кӱнбадыш јаар 111 м. Јуртта 1 ором: Улужайдыҥ.

Амырдаҥ туура јол.

Улужай јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Амыр	55 км
Аймактыҥ тӧс јери Кӧксу-Оозы	100 км
Республикан тӧс кала Улалу	310 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы	400 км, 360 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва	4000 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 514,5 км-деҥ	230 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 610,8 км-деҥ	200 км

Тӱӱкизи

Јурт канча јылда тӧзӧлгӧн јарт јылы јок, мында озо чактаҥ бери тургун алтайлар јаткан јер.

Эл-јон

Эл-јонныҥ тоозы
2010	2011	2012	2013	2014	2015	2016
0	→0	→0	→0	→0	→0	→0

Ук-калыктары

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжыла 1 кижиниҥ 100 % алтайлар болгон.

Инфраструктуразы

Бастыра инфраструктуралык обьекттер Амырда.

Экономиказы

Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы, соок тумчукту мал азыраары. Адару тудар. Агаш белетеер. Туризм.

Кереестер

Ар-бӱткендик

• Ӱч-Сӱмер байлу туу (1505);
• Аржан суу (1509);
• Ыйыктуныҥ боочызы, байлу (1507).

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.

Тайантылар

• Окылу сайт «Кӧксу-Оозы аймак»