Алтыгы-Оймон
| Јурт | |
| Алтыгы-Оймон | |
|---|---|
| орустап Нижний Уймон | |
| 50°26′00″ с. ш. 85°03′20″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Кӧксу-Оозы |
| Јурт јеезе | Чендектиҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Бийиги | 917[1] м |
| Климады | орто-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | ↘165[2] кижи (2016) |
| Ук-калыктар | орустар 85%[3] |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38841 |
| Почтаныҥ индекси | 649471 |
| АТТК-ныҥ коды | 84240885005 |
| МТТК-ныҥ коды | 84640485111 |
| Номер в ГКГН | 0154452 |
|
|
|
.svg)
Алтыгы-Оймон (орустап Нижний Уймон ) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кӧксу-Оозы аймагында Чендектиҥ јурт јеезезине кирет.
Этимологиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Алтыгы-Оймон орустап .
Физико-географиялык темдектери[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Географиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде, Ӱч-Сӱмер, Теректи, Тӧгӧрик, Ыйыкту сын тайгаларга курчаткан, Оймонныҥ чӧлинде, Кадын ла Ӱстӱги-Оймонныҥ сууларыныҥ ортозында, Кадын сууныҥ сол јарадында турат. Деремнениҥ ортозыла Чендектиҥ суузы агат. Аймактыҥ јерлери солун ла јараш. Кӧксу-Оозы аймакта Кадын-Бажыныҥ, Актайганыҥ тайга-сындары талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1300 — 3300 метрге бийик, Ӱч-Сӱмер дезе 4506 метр, Сибирде эҥ бийик кыр. Мында сӱреен кӧп суулар ла суучактар Кадынга келип кирет. Кадын-Бажыныҥ мӧҥкӱ-тошторынаҥ кӧп кӧлдӧр табылган. Мында Сибирде эҥ ле јаан јер бӱркеген мӧҥкӱ-тоштор јадат. Кӱнчыгыш јаар мӧҥкӱ-тоштор там ла калыҥжып, јаанап барат. Бийик сындар альпий бӱдӱмду тепсеҥдерлӱ, каскак кырларлу, карлу ла тошту. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 917 метрге бийик[1].
Климады[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Климады орто-континентал. Казак чӧлдӧрдӧҥ јылу салкындар, изӱ кей келип, айдыҥ-кӱнниҥ айалгаларын кубултар аргалу. Кыш узун, јаан карлу, ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ ала кандык айдыҥ бажына једет, 6-7 ай, јай кыска кичӱ изӱ айдаҥ ала куран айдыҥ учына јетире, 3 ле ай. Чаган айдыҥ соок деген кӱнинде, Кадынныҥ јыбарынаҥ улам, −30..-50 °C, ортоайлык температура: −20, јаан изӱ айда эҥ тыҥ изӱ +30..+35 °C болот, ортоайлык: +15° С. Јут-чыктыҥ кеми јеткилинче, −437..517 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми 4,7 м/с. 1969 јылдыҥ чаган айында сӱрекей тыҥ сооктор турган, 2002 јылда орто кеминеҥ чик јок јылу кыш болгон.
Аҥ-куштары[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар. Тайгаларында јӱзӱн-јӱӱр аҥдар јӱрет : айу, бӧрӱ,тӱлкӱ, койон, јеекен, агас, албаа, јоонмойын, кӧрӱк, јараа, марал, аҥ, элик, булан. Тооргыныҥ тоозы кезем астап, јоголорго једе берген учун «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген[4].
Куштардаҥ кедери тарал, каргаа, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, талеҥко, јелечи, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк јӱрет. Кезик куштар тоозы астаганыла база «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген: мечиртке, мӱркӱт, тарбалјы, каркыраа, турна[5].
Ӧзӱмдери[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Кырлар кӧп сабазы тыт агашла бӱркелген, бийиктей мӧш агаш кӧп, чиби агаш суујакалай аралдарда ӧзӧт, тал, кайаҥ агаш тыҥ ла кӧп эмес, је бар[6]. Јаан јакшы одорлордо јӱзӱн-јӱӱр ӧлӧҥ лӧ јердиҥ јиилеги. Арал-јыдуларда тийиҥкат, бороҥот, кызылгат ӧзӧт. Меестерде маҥыр, јонјолой, сӧҥӱскен, кӧрмӧсјиилек, тайа. Саста кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ лӧ о.ӧ. Кырлардыҥ тӱштӱк јаны меес, агаш јок тас, агаштар кобы- јиктерде ӧзӧт. Озодоҥ бери кедери тайгада, јайлуларда ӧлӧҥ-чӧп, тазыл-тамыр кӧп болгон, је улустыҥ кичеебес кылыгынаҥ кӧп эм ӧлӧҥдӧр торт јоголорго јеткен. Ол тоодо кызыл тазыл (орустап копеечник чайный), марал (орустап маральник), алтын-тазыл (орустап родиола розовая) ла оноҥ до ӧскӧ кӧп чечектер ле ӧлӧҥдӧр[7].
Јери ле јолдоры[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Јуртта 4 ором: Катунский кош ором, Јаҥы ором, Тӧс ором, Јалаҥду ором.
| Алтыгы-Оймон јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
| Администрациялык тӧс јер Чендек | 8 км |
| Аймактыҥ тӧс јери Кӧксу-Оозы | 26 км |
| Республикан тӧс кала Улалу | 350 км |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 400 км, 440 км |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 4100 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 514,5 км-деҥ | 270 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 610,8 км-деҥ | 240 км |
Тӱӱкизи[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Јурт 1829 јылда тӧзӧлгӧн. 17 чактыҥ ортозында бу јерге кӧп кӧчкиндер келип баштаган. Олордыҥ тоозында јаҥга јарабаган качкындар, каторжниктер, јаржактар, черӱнеҥ качкандар, Никонныҥ реформазын јаратпаган улус, оноҥ ары «общество вольных каменьщиков» деп неме табылган. 1792 јылда Бала-каан (Екатерина вторая) быларды «помиловать» эдип, јаан эмес «Ясак» салып, бойыныҥ улузына кошкон. Баштапкы кӧчкиндер: Яков, Тимофей, Сергей, Александр ла Никифор Ошлыковтор, Федор Перевалов, Сильверст Коновалов ло Иван Змановский. Кийнинде олорго Огнёвтор, Подкорытовтор, Могильниковтор ло о.ӧ. кожулган.
Јурттыҥ табылган чике јылы јок, 19 чактыҥ ортозы болдый. 1859 јылда мында 87 ӱй кижи, 100 артык эр кижи, 50 кире крестьян ээлем болгон. Мында «раскольничий» серкпе-часовня тудулган. 1882 јылда мында 77 ээлем боло берген. 1860-чы јылдарда Алтыгы-Оймон марал аҥ тудар јер болгон, кытат јерине мӱӱс саткан. 20 чактыҥ бажында бу јурт Катандыныҥ волостьине кирген, Совет јаҥла кожо Оймон аймакка кирген, бу ла ӧйдӧ мында совхоз тӧзӧлгӧн. Улу јууныҥ ӧйинде совхоз фронтко болушкан, мында 3 муҥнаҥ артык марал болотон.
Эл-јон[тӱзедер | кодты тӱзедер]
| Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 2010[8] | 2011[9] | 2012[9] | 2013[9] | 2014[10] | 2015[11] | 2016[2] |
| 184 | ↗185 | →185 | →185 | ↘178 | ↘171 | ↘165 |
Ук-калыктары[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжыла 198 кижиниҥ 91 % орустар болгон[3].
Инфраструктуразы[тӱзедер | кодты тӱзедер]
- баштамы школ;
- эмчилик;
- јурттыҥ клубы;
- стадион;
- библиотека;
- магазин;
- пилорама;
- ООО «Кристал» (јурт ээлем предприятие);
- музей.
Экономиказы[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы, соок тумчукту ла оок мал ла аҥ азыраары, кырада аш салары. Адару тудары. Туризм.
Кереестер[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Тӱӱкилик[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Археологиялык[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Ар-бӱткендик[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[12].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи[тӱзедер | кодты тӱзедер]
-
Оймонныҥ чӧли
Јарлу улузы[тӱзедер | кодты тӱзедер]
- Павлюшин В. А., псевдоними Константин Устинов (12.01.1949) — ӱлгерчи, бичиичи, философ, РФ-ныҥ бичиичилер биригӱзиниҥ турчызы (2013 јылдаҥ ала), «Умай» деп Благотворительный фондтыҥ тӧзӧӧчизи ле башкараачызы. Н. Рерихтиҥ музейин тӧзӧгӧн, эмдиге оны башкарат[13].
Ајарулар[тӱзедер | кодты тӱзедер]
- ↑ 1,0 1,1 Нижний Уймон (Алтыгы-Оймон)
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
- ↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 9,0 9,1 9,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ 12,0 12,1 12,2 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
- ↑ Павлюшин В. А.[1]
Тайантылар[тӱзедер | кодты тӱзедер]
 Кӧксу-Оозы аймактыҥ јон јаткан јерлери | |||
|---|---|---|---|
 | Аймактыҥ тӧс јери: Кӧксу-Оозы јурт |  | |