Мый Туу

Википедия сайттаҥ
Јурт
Мый Туу
орустап Мульта
Мый Туу, Кадын
Мый Туу, Кадын
50°10′07″ с. ш. 85°57′25″ в. д.HGЯO
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Кӧксу-Оозы
Јурт јеезе Ӱстӱги-Оймонныҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги 950[1] м
Климады орто-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы ↘704[2] кижи (2016)
Ук-калыктар орустар 95 %[3]
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 38841
Почтаныҥ индекси 649495
АТТК-ныҥ коды 84240815005
МТТК-ныҥ коды 84640415111
Номер в ГКГН 0154368
Мый Туу (Россия)
Мый Туу
Москва
Мый Туу (Алтай Республика)КытатМонголияКазахстанТываХакасияКемерово областьАлтай крайКош-Агаш аймакУлалуМайма аймакОҥдой аймакТурачак аймакУлаган аймакКан-Оозы аймакКӧксу-Оозы аймакЧамал аймакЧоо аймакШабалин аймак
Мый Туу (Алтай Республика)
Улалу
Мый Туу
 Медиафайлдар Викискладта

Мый Туу (орустап Мульта ) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кӧксу-Оозы аймагында Ӱстӱги-Оймонныҥ јурт јеезезине кирет.

Этимологиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Мый Туу орустап гора дикой кошки[4].

Физико-географиялык темдектери[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Географиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде, Алтайдыҥ бийик сындарына курчаткан, Кадын сууныҥ оҥ јарадында турат. Казахстанныҥ гранына јуук јерде. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 950 метрге бийик[1].

Климады[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Климады орто-континентал. Казак чӧлдӧрдӧҥ јылу салкындар, изӱ кей келип, айдыҥ-кӱнниҥ айалгаларын кубултар аргалу. Кыш узун, јаан карлу, ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ ала кандык айдыҥ бажына једет, 6-7 ай, јай кыска кичӱ изӱ айдаҥ ала куран айдыҥ учына јетире, 3 ле ай. Чаган айдыҥ соок деген кӱнинде −30..-40 °С, јаан изӱ айда эҥ тыҥ изӱ +30..+35 °С болот. Јут-чыктыҥ кеми јеткилинче: 700—750 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми: 4,7 м.

Аҥ-куштары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тайгалары аҥдык: ирбис, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јуҥма, марал, элик, тооргы, шӱлӱзин, сарас, јоонмойын, агас, кӧрӱк, тийиҥ ле о.ӧ. аҥдар. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот, чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ. Тооргыныҥ тоозы кезем астап, јоголорго једе берген учун «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген[5].

Куштардаҥ кедери тарал, каргаа, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, талеҥко, јелечи, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк јӱрет. Кезик куштар тоозы астаганыла база «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген: мечиртке, мӱркӱт, тарбалјы, каркыраа, турна[6].

Ӧзӱмдери[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Коштой кырларда мӧш, кайыҥ, чиби, тыт, аспак, терек агаштар ӧзӧт. Айландыра аш салгадый телкем јалаҥдар, јаклы ӧлӧҥдӱ одорлор. Јакшы јылда ажы-тузы аҥтара бӱтјадар јерлер. Меестеринде агаш јок, арка јанында кырлардыҥ мӧш, тыт, кайыҥ, чиби, аралда аспак, тал, каргана агаш ӧзӧт. Арка-туузын агаш бӱркеген, мӧш, тал, ыргай, терек, кайыҥ, тыт ла чиби агаштар ӧзӧт. Јердиҥ, мааланыҥ, кыраныҥ ажы јакшы бӱдер јер. Кырада буудай, арба, сула јакшы ӧзӧт[7]. Арка-јалаҥда мешкези јок, јиилеги јок јакшы таркаган, уйкӧс, бороҥот, кызылгат, тийиҥкат, тайабаш, чычрана ла јер јиилек. Кӧп ӧзӱмдер ачтаганыла колбой «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген: марал тазыл, алтын тазыл, кызыл тазыл[8].

Јери ле јолдоры[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 10 ором: Агашту, Јииттердиҥ, Тӱндӱк, Одорлу, Јалаҥду, Садту, Кӱнет, Строительный, Тӧс, Школдыҥ. Улалу — Кӧксу-Оозы — Мый Туу деп јол.

Мый Туу јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Ӱстӱги Оймон 18 км
Аймактыҥ тӧс јери Кӧксу-Оозы 32 км
Республикан тӧс кала Улалу 360 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы 410 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва 4000 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 514,5 км-деҥ 280 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 610,8 км-деҥ 250 км

Тӱӱкизи[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт 1936 јылда, Совет ӧйинде тӧзӧлгӧн. 1966 јылда мында совхоз иштеп баштаган. 1968 јылда баштапкы агаш кӱр тудулган, оноҥ озо Кадынды паромло кечер болгон. Кирьян Петрович Железнов деп кижи эки кат агаш школ туткан бу јуртта. Совхозтыҥ јааны Плетнецкий деп кижи бу баштаҥкайды јӧмӧгӧн. онойдо школ 1978 јылдаҥ ала эмдиге јетире иштейт. 1991 јылда јаҥы темир кӱр тудулган.

Эмдиги ӧйдӧ мында јаржактардыҥ чӱм-јаҥыла эдимдер (ткачество, тӱктеҥ эдимдер, курлар, кийим..о.ӧ.) јазагылайт, мыны туристтер келип кӧрӱп, таныжат, озогы јаржактардыҥ јадынын кӧрӧт.

Эл-јон[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Эл-јонныҥ тоозы
2010[9]2011[10]2012[10]2013[10]2014[11]2015[12]2016[2]
706↗708↗738↗739↗741↘722↘704

Ук-калыктары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 695 кижи болгон, олордыҥ 95 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон [3].

Инфраструктуразы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • орто ӱредӱлӱ школ;
  • балдардыҥ туразы;
  • эмчилик;
  • библиотека;
  • музей;
  • јондык чӱмделгениҥ тӧс јери (центр нар.тв.);
  • стадион;
  • магазин;
  • пилорама.

Экономиказы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы, соок тумчукту ла оок мал азыраары, аш салары, адару тудары, агаш белетеери. Туризм.

Кереестер[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тӱӱкилик[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (1980 ј., Школдыҥ оромы,24А)[13][14];
  • Кызылчерӱчилдердиҥ мӧҥкӱзи (1922 ј., Кадынныҥ оҥ јарады, 1820 метр кире јурттыҥ јанында)[13][14];
  • Карындаштык мӧҥкӱ.Граждан јууныҥ геройлорыныҥ(1547)[15].

Археологиялык[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Ар-бӱткендик[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Ӱч-Сӱмер байлу туу (1505)[15];
  • Аржан суу (1509)[15].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[15].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Кадын Мый Тууныҥ јанында
    Кадын Мый Тууныҥ јанында
  • Кадын кечире кӱр Мый Тууныҥ јанында
    Кадын кечире кӱр Мый Тууныҥ јанында
  • Мый Туу
    Мый Туу
  • Триангуляция темдектиҥ јанынаҥ јуртты кӧргӧндӧ
    Триангуляция темдектиҥ јанынаҥ јуртты кӧргӧндӧ

Јарлу улузы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Ајарулар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  1. ↑ 1,0 1,1 Мульта
  2. ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  3. ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  4. ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — С. 80,236. — 397 с.
  5. ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  6. ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
  7. ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
  8. ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  9. ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  11. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  12. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  13. ↑ 13,0 13,1 Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: кандык айдыҥ 7 кӱни, 5679. Архивировано 1610213696.
  14. ↑ 14,0 14,1 Список-объектов-культурного-наследия.pdf
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.

Тайантылар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Алган јери - "https://alt.wikipedia.org/w/index.php?title=Мый_Туу&oldid=46257"