Курјум

Курјум
	Јурт
Курјум
	орустап Курдюм
	50°23′57″ с. ш. 84°34′15″ в. д.HGЯO
Эл-тергее	Россия
Федерацияныҥ субъекты	Алтай Республика
Муниципал аймак	Кӧксу-Оозы
Јурт јеезе	Карагайдыҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги	1289 м
Климады	орто-континентал
Ойдиҥ поязы	UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы	↘37 кижи (2016)
Ук-калыктар	орустар 76 %
Окылу тил	алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды	+7 38841
Почтаныҥ индекси	649497
АТТК-ныҥ коды	84240840003
МТТК-ныҥ коды	84640440111
Номер в ГКГН	0154267
	Курјум Москва Курјум (Алтай Республика) Улалу Курјум

Курјум (орустап Курдюм) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кӧксу-Оозы аймагында Карагайдыҥ јурт јеезезине кирет.

Этимологиязы

Курјум орустап .

Физико-географиялык темдектери

Географиязы

Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде, Сайлугемниҥ, Теректиниҥ, Кадын-Бажы Ӱч-Сӱмердиҥ, Ыйыктуныҥ, Тӧгӧриктиҥ сындарыныҥ эдегинде, Оймон ичи чӧл јалаҥда, Айулу сууныҥ јарадында турат. Кӧксу-Оозы аймакта Кадын-Бажыныҥ, Актайганыҥ тайга-сындары талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1300 — 3300 метрге бийик, Ӱч-Сӱмер дезе 4506 метр, Сибирде эҥ бийик кыр.

Мында сӱреен кӧп суулар ла суучактар Кадынга келип кирет. Кадын-Бажыныҥ мӧҥкӱ-тошторынаҥ кӧп кӧлдӧр табылган. Мында Сибирде эҥ ле јаан јер бӱркеген мӧҥкӱ-тоштор јадат. Кӱнчыгыш јаар мӧҥкӱ-тоштор там ла калыҥжып, јаанап барат. Бийик сындар альпий бӱдӱмду тепсеҥдерлӱ, каскак кырларлу, карлу ла тошту. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1289 метрге бийик^[1].

Климады

Климады орто-континентал. Казак чӧлдӧрдӧҥ јылу салкындар, изӱ кей келип, айдыҥ-кӱнниҥ айалгаларын кубултар аргалу. Кыш узун, јаан карлу, ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ ала кандык айдыҥ бажына једет, 6-7 ай, јай кыска кичӱ изӱ айдаҥ ала куран айдыҥ учына јетире, 3 ле ай. Чаган айдыҥ соок деген кӱнинде −30..-40 °С, јаан изӱ айда эҥ тыҥ изӱ +30..+35 °С болот. Јут-чыктыҥ кеми јеткилинче: 700—750 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми: 4,7 м.

Аҥ-куштары

Тайгалары аҥдык: ирбис, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јуҥма, марал, элик, тооргы, шӱлӱзин, сарас, јоонмойын, агас, кӧрӱк, тийиҥ ле о.ӧ. аҥдар.

Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот, чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ. Кезик аҥдар-куштардыҥ тоозы астап, јоголорго једип бараткан учун олорды «Кызыл Бичикке» кийдирген^[4]. Куштардаҥ бӧднӧ, чай, кӱртӱк, агуна, турна, кара-тас, каргаа ла о.ӧ. Туйгакту јерликтер: элик, булан, марал. Тооргыны аҥдап, улус торт јоголторго јеткен учун бу аҥ «Алтай Республиканыҥ кызыл бичигине» кирген. Озодоҥ бери јӱзӱн-јӱӱр куштарыла байлык јер. Јелечи, јијигей, кӧктийек, ӱренчи, кызылтӧш, талеҥко, каргаа, саҥыскан — оок куштар ла барынтычылары: ылаачын, шоҥкор, тейлеген, кускун, мӱркӱт. Чек јоголорго јеткен куштар: ала ылаачын, боро ылаачын, шоҥкор, карчага, ӱкӱ, мечиртке^[5].

Ӧзӱмдери

Эбире турган кырлары агаштарла бӱркелген, тыт, мӧш, кайыҥ, чиби, терек, аспак, јодро ӧзӧт. Јакшы јылда јердиҥ ажы, кырада аш, маалада аш јакшы тӱжӱмдӱ бӱдет^[6], суулардыҥ коолында јодро, тал, тайа, беле, ыргай, каргана, чычрана јайылган, элбек чӧл-јалаҥдарда мешке, јердиҥ јиилеги, уйкӧс, бороҥот, кызылгат, јодро. «Алтай Респубдиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер: кызыл тазыл, алтын тазыл, марал чечек^[7]. Сас јанында тайа, јыраа, тал, кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ. Курјум Казахстанныҥ гранына јуук јерде турат.

Јери ле јолдоры

Јуртта ором: Мараловодтордыҥ. Талду — Карагай — Казахстанныҥ граны деп јолдо турат.

Курјум јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Карагай	4,5 км
Аймактыҥ тӧс јери Кӧксу-Оозы	97 км
Республикан тӧс кала Улалу	300 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы	390 км, 360 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва	4000 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 514,5 км-деҥ	220 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 610,8 км-деҥ	190 км

Тӱӱкизи

Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн.

Эл-јон

Эл-јонныҥ тоозы
2010^[8]	2011^[9]	2012^[9]	2013^[9]	2014^[10]	2015^[11]	2016^[2]
34	→34	↘31	↗42	↘39	↗40	↘37

Ук-калыктары

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 37 кижи болгон, олордыҥ 76 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон ^[3].

Инфраструктуразы

Бастыра инфраструктуралык обьекттер Карагайда.

Экономиказы

Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы, соок тумчукту, оок мал азыраары, адару тудары, агаш белетеери. Туризм.

Кереестер

Тӱӱкилик

Археологиялык

Ар-бӱткендик

Ӱч-Сӱмер байлу туу (1505)^[12];
Аржан суу (1506)^[12];
Ыйыктуныҥ боочызы, байлу (1507)^[12].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте^[12].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

Јарлу улузы

Ајарулар

↑ ^1,0 ^1,1 Курдюм (Курјум)
↑ ^2,0 ^2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
↑ ^3,0 ^3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1 (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
↑ ^9,0 ^9,1 ^9,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай (ја. эм.). Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы (ја. эм.). Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
↑ ^12,0 ^12,1 ^12,2 ^12,3 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.

Тайантылар

Окылу сайт «Кӧксу-Оозы аймак»

[Высота_н/у_моря-1] 1,0 ^1,1 Курдюм (Курјум)

[2016AY-2] 2,0 ^2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.

[Коряков-3] 3,0 ^3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».

[Кр_книга_животные_РА_2017-4] Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный

[Торбоков_звери-5] Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020

[Торбоков_флора-6] Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.

[Кр_книга_растения_РА_2017-7] Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный

[2010G-8] Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1 (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.

[2012T-9] 9,0 ^9,1 ^9,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай (ја. эм.). Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.

[2014CK-10] Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы (ја. эм.). Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.

[2015AG-11] Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.

[Ойношев_свод-12] 12,0 ^12,1 ^12,2 ^12,3 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]