Кызыл-Ӧзӧк
| Јурт | |
| Кызыл-Ӧзӧк | |
|---|---|
| орустап Кызыл-Озёк | |
 | |
| 51°53′27″ с. ш. 85°59′35″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Майма |
| Јурт јеезе | Кызыл-Ӧзӧктиҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Тӧзӧлгӧн јылы | 1927 |
| Бийиги | 324[1] м |
| Климады | орто-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | ↗4766[2] кижи (2016) |
| Ук-калыктар | орустар 85 %[3] |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38841 |
| Почтаныҥ индекси | 649105 |
| АТТК-ныҥ коды | 84215825001 |
| МТТК-ныҥ коды | 84615425101 |
|
|
|
 Медиафайлдар Викискладта | |
.svg)
Кызыл-Ӧзӧк (орустап Кызыл-Озёк) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Майма аймагында Кызыл-Ӧзӧктиҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.
Этимологиязы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Кызыл-Ӧзӧк орустап красная долина[4].
Физико-географиялык темдектери
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Географиязы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱндӱк-кӱнбадыш келтейинде, Майма сууны экијандай турат. Алтайда јаан јурттардыҥ бирӱзи. Јурт тӧс калала биригип калган. Ортозы бир километр.Јуртты кечире Телецкий тракт ӧдӧт, Турачак, Чоо, Артыбаш, Алтын Кӧл. Айландыра кырлары јабызак, баштары учкур эмес, чала болчок, туй ла агашла бӱркелген. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 324 метрге бийик[1].
Климады
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Климады орто-континентал. Кыш ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ ала кандык айдыҥ бажына јетире турат. Соок ло деген чаган айда ортоайлык температура —19 °C, кар мында калыҥ тӱжет, тыҥ салкындар болбойт. Јай кичӱ изӱ айдаҥ башталып, сыгын айдыҥ бажына једет, кыска ла серӱӱн. Ортоайлык изӱ +18..+20 °C болот. Кейдиҥ чыгы 700—750 мм. Салкынныҥ ортојылдык тебӱзи 4,5 м/с.
| Кӧргӱзӱ | чаг | кочк | тулаа | канд | кӱӱк | кизу | јизӱ | кур | сыг | ӱлӱ | кӱч | јаҥ | Јыл |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Ӱстӱги бажы, °C | 13,5 | 15,2 | 25,3 | 33,4 | 36,1 | 37,5 | 39,6 | 39,6 | 35,4 | 29,8 | 24,0 | 16,5 | 39,6 |
| Орто бийиги, °C | −9,3 | −7,7 | −0,1 | 10,4 | 19,5 | 25,0 | 26,6 | 24,1 | 18,5 | 8,6 | −1,6 | −8,1 | 9,1 |
| Орто температура, °C | −14,3 | −13,5 | −5,9 | 4,4 | 12,6 | 18,3 | 20,1 | 17,6 | 12,1 | 3,7 | −5,9 | −12,7 | 3,0 |
| Ортолой јабыс, °C | −19,2 | −19,2 | −11,7 | −1,6 | 5,8 | 11,6 | 13,7 | 11,2 | 5,7 | −1,2 | −10,2 | −17,2 | −2,1 |
| Сыраҥай јабыс, °C | −46,4 | −43,9 | −36,3 | −31,5 | −15,1 | −2 | 2,6 | −1 | −8,3 | −24,7 | −42,8 | −48,6 | −48,6 |
| Јут-чыктыҥ кеми, мм | 16 | 15 | 15 | 29 | 58 | 63 | 74 | 68 | 47 | 40 | 25 | 22 | 472 |
| Кайдаҥ алынган: Абсолютные минимумы и максимумы (орус.). www.pogodaiklimat.ru. Дата обращения: куран айдыҥ 10 кӱни, 2020., Средние температуры и осадки. ru.climate-data.org. Дата обращения: куран айдыҥ 10 кӱни, 2020. | |||||||||||||
Аҥ-куштары
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Кызыл-Ӧзӧктиҥ јанында кырларда јаан аҥдар јокко јуук, кезикте кеткин эликтер ӧдӧр аргалу, тӱлкӱлер бар, оок аҥдардаҥ јоонмойын, кӧрӱк, сарас, агас, кӱжӱл, чычкан, јараа, кумдус ла оноҥ до ӧскӧзи бар. Агаш аразында кӧп куштар јуртайт томуртка, кызылтӧш, кӱӱле, тарал. кӧктӧш, јелечи, јалбагай, кускун, каргаа, саҥыскан[5].
Ӧзӱмдери
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јурттыҥ јанында кырлар карагай, чиби агашла бӱркелген, јабыстай аралдарда тал, јодро, јойгон, кайыҥ, аспак, беле ле каргана кӧп ӧзӧт[6]. Јайдыҥ бойында аркалары койу ла бийик ӧлӧҥдӱ. Јаркынду чечектер бӱдӱн јайга бой-бойын солып чечектейт: быркырууш, кӱнкајы, буланат, таҥдалай, саргай, кандык, кӱнчечек, чийне, калаш чечек, кӧкчечек. Аркалар ӧлӧҥчабында кӧйу ӧлӧҥиле сӱӱндирет, мында кулузын, пырей, комургай ӧлӧҥ, чайчечек ле о.ӧ. Кажы ла эм ӧлӧҥди јууйтан бойыныҥ ӧйи бар. Балузын, кылбыш, кызыл тазыл, алтын тазыл кижиге эм болуп, тузазын јетирет. Јердиҥ јиилеги, уйкӧс, бороҥот, кызылгат, тийиҥкат, чычырана, кӧккат. карагат ла башка-башка укту аламалар, груша ла сливалар ӧзӧт.
Јери ле јолдоры
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јуртта 89 ором: Хоккейдиҥ, Эрмендӱ, Майманыҥ, Шолоховтыҥ, Кӱнет, Олимпийский ле о.ӧ. Јурт Улалу — Артыбаш деп јолдо турат.
Тӱӱкизи
[тӱзедер | кодты тӱзедер]1863 јылда мында монашкалардыҥ бирлиги бар деп бичилген. 1881 јылда Николай Улалинский деп кудайдыҥ кижизи ӱй улустыҥ миссионер монастырьин ачкан. Олордыҥ тоозында алтай бичиичи ле священник М. В. Чевалковтыҥ эки кызы болгон. Бу монастырь Алтай ичинде христиан јаҥныҥ тӧс јери болгон. 200-теҥ артык ӱй улус ла бир он-јирме кире балдар болгон бу монастырьда. Агару Николайдыҥ иконазына мӱргӱӱрге јыл туркунына 5 муҥнаҥ артык кижи келип баратан. 20 чактыҥ бажында мында эки јаан храм тудулган, бирӱзи кирпичтеҥ эдилген. Ол тушта тудулган храм болгон тураларда эмдиге јетире (СИЗО) шылуу эдер јер иштейт. 1922 јылдаҥ ала Кызыл-Ӧзӧк јурт ӧзӱп баштаган. 1920 јылдыҥ тулаан айында Николаевский (Улалинский) женский миссионерский монастырдыҥ јерлериниҥ конфискациязы болуп, бого крестьяндар келген.
Эл-јон
[тӱзедер | кодты тӱзедер]| Эл-јонныҥ тоозы | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 2002[7] | 2008[8] | 2009[8] | 2010[9] | 2011[10] | 2012[10] | 2013[10] | 2014[11] | 2015[12] | 2016[2] |
| 3199 | ↗3609 | ↗3646 | ↗4052 | ↗4060 | ↗4147 | ↗4242 | ↗4443 | ↗4624 | ↗4766 |
Ук-калыктары
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 3199 кижи болгон, олордыҥ 85 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].
Инфраструктуразы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- јурт јеезениҥ администрациязы;
- орто ӱредӱлӱ школ;
- баштамы школ;
- балдардыҥ туразы;
- культура байзыҥы;
- библиотека;
- стадион;
- пекарня;
- магазин;
- јылкы ӱредер, јарыш ӧдӧр јер (ипподром);
- Агашээлем (лесхоз);
- пилорама;
- АЗС;
- кӧӧликтер јазаар јер;
- конор тура;
- ашкана;
- СИЗО, катуныҥ јери.
Экономиказы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Агашээлем (лесхоз). Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Маала ажын отургызары. Балык ӧскӱрер. Мал азыраары. Агашла иштеери, агашкезимдер. Туризм.
Кереестер
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Тӱӱкилик
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Ада-тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (109)[13][14]
Археологиялык
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Ар-бӱткендик
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- Байлу туу Чаптыган (45)[15];
- Кызыл-Ӧзӧктиҥ аржаны (48)[15].
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[15].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јарлу улузы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- Окулич-Казарина Л. В. (01.03.1896 — 08.09.1959) — селекционер-билимчи, кой ло эчкиниҥ угын јарандырар билим-шиҥжӱ ишти Ойротский опытный зональный станцияда ӧткӱрген (ЗОС) (1937—1941). РФ-ныҥ Тергеелик сыйыныҥ билим ле техникада лауреады, эчкилердиҥ јаҥы угын тапкан билим ижи ӱчӱн алтын медальла кайралдаткан (орустап «Выведение и совершенствование горноалтайской породы пуховых коз») . Кызыл-Ӧзӧктӧ бир ором оныҥ адыла адалган[16].
Ајарулар
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- ↑ 1,0 1,1 Кызыл-Озёк (Кызыл-Ӧзӧк)
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ О.Т. Молчанова. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
- ↑ Собанский Г. Г. Звери Алтая. — Барнаул: [б.и.], 2005.
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
- ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более. Архивировано кочкор айдыҥ 3 кӱни, 2012 јыл.
- ↑ 8,0 8,1 Майминский район. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 10,0 10,1 10,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: 1610031344. Архивировано 1610213696.
- ↑ Archive copy (недоступная ссылка). Дата обращения: 1603987141. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 11 кӱни, 8406 јыл.
- ↑ 15,0 15,1 15,2 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
- ↑ Окулич-Казарина Л. В.[1]
Тайантылар
[тӱзедер | кодты тӱзедер] Майма аймактыҥ јон јаткан јерлери | |||
|---|---|---|---|
.jpg) | Аймактыҥ тӧс јери: Майма јурт |  | |