Ӱстӱги Сайдыс

Ӱстӱги Сайдыс
	Јурт
Ӱстӱги Сайдыс
	орустап Верхний Сайдыс
	51°45′48″ с. ш. 86°12′11″ в. д.HGЯO
Эл-тергее	Россия
Федерацияныҥ субъекты	Алтай Республика
Муниципал аймак	Майма
Јурт јеезе	Кызыл-Ӧзӧктиҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги	836 м
Климады	орто-континентал
Ойдиҥ поязы	UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы	↗3 кижи (2016)
Ук-калыктар	алтайлар 100 %
Окылу тил	алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды	+7 38841
Почтаныҥ индекси	649100
АТТК-ныҥ коды	84215825004
МТТК-ныҥ коды	84615425111
	Ӱстӱги Сайдыс Москва Ӱстӱги Сайдыс (Алтай Республика) Улалу Ӱстӱги Сайдыс

Ӱстӱги Сайдыс (орустап Верхний Сайдыс) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Майма аймагында Кызыл-Ӧзӧктиҥ јурт јеезезине кирет.

Этимологиязы

Ӱстӱги Сайдыс орустап .

Физико-географиялык темдектери

Географиязы

Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱндӱк-кӱнбадыш келтейинде, Сайдыс сууныҥ јарадында турат. Кырлардыҥ баштары учкур эмес, болчок, јатыра. Айландыра арка туузы агаштарла бӱркелген. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 836 метрге бийик^[1].

Климады

Климады орто-континентал. Тӱштӱк аймактарга кӧрӧ климат јымжак, кыш карлу болот, јер тыҥ тоҥбойт. Кейдиҥ ортојылдык температуразы +1,0 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −49 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы +2 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 24.05/17.09, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 116, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 711 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1,7, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 9,1 (15 м/с тӱрген салкынду)^[4].

Аҥ-куштары

Тайгалары аҥ-кушту: айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, какай, койон, албаа, сарас, агас, јоонмойын, ӧркӧ, сыгырган, тарбаган. Куштар: телеген, мӱркӱт, шонкор, кӱртӱк, чай, бӧднӧ, кӱӱк, ӱкӱ, тарал, саҥыскан, каргаа, кускун, агуна, турна, кара-тас, каргаа, јелечи ла о.ӧ.

Тооргыныҥ тоозы Алтайда кезем астаганыла оны «Кызыл бичикке» кийдирген^[5]. Алтай республиканыҥ ″Кызыл бичикке″ кирген куштары: ала ылаачын — балобан, боро ылаачын — кречет, мечиртке — сова, ылаачын — сапсан^[6].

Ӧзӱмдери

Кайыҥ, тыт, карагай, чиби, јойгон, аспак ла беле агаштар ӧзӧт. Јайгыда мында јер ажыныҥ тӱжӱми јакшы болот јиилек, мешке, калба, кузук. Суујакалай мында чиби, тал, каргана, кайыҥ агаштар ӧзӧт, бийиктей тытла кожо мӧш ӧзӧт^[7].Јалаҥ актарда јерјиилек, аралда, аркада тийиҥкат, бороҥот, уйкӧс, тайабаш таркаган. Кӧп ӧзӱмдер чек јоголорго јеткен учун ″Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине″ кирген. Ол тоодо кызыл тазыл (копеечник чайный), марал (маральник), алтын тазыл (родиола розовая) ла оноҥ до ӧскӧ кӧп чечектер ле ӧлӧҥдӧр^[8].

Јери ле јолдоры

Јуртта 2 ором: Тӧс, Кырлу.

Ӱстӱги Сайдыс јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Кызыл-Ӧзӧк	29 км
Аймактыҥ тӧс јери Майма	47 км
Республикан тӧс кала Улалу	38 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы	140 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва	3900 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 435,7 км-деҥ	47 км

Тӱӱкизи

Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн.

Эл-јон

Эл-јонныҥ тоозы
2008^[9]	2009^[9]	2010^[10]	2011^[11]	2012^[11]	2013^[11]	2014^[12]	2015^[13]	2016^[2]
3	→3	↘2	→2	↗5	→5	↘3	↘2	↗3

Ук-калыктары

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 3 кижи болгон, олордыҥ 100 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон^[3].

Инфраструктуразы

Бастыра инфраструктуралык обьекттер Орто-Сайдыста.

Экономиказы

Таҥынаҥ ээлемдер. Маала отургызары. Мал азыраары. Агаш белетеери. Туризм.

Кереестер

Тӱӱкилик

Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (113)^[14].

Ар-бӱткендик

Чаптыган туу, байлу (45)^[14];
Чарлак кыр (46)^[14];
Аржан суу^[14].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте^[14].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

Јарлу улузы

Кондаков Г. В. (1930—1990) — ӱлгерчи, литература шиҥжӱӱчи, кӧчӱреечи, бичиичи, профессор, филология билимдердиҥ кандидады, СССР-дыҥ бичиичилериниҥ Биригӱзиниҥ турчызы, ГАГПИ-ниҥ доценти^[15];
Суразаков С. С. (1925—1980) — алтай фольклорист, бичиичи ле литературовед. Филология билимдердиҥ докторы (баштапкы алтай билимдердиҥ докторы)^[16]

Ајарулар

↑ ^1,0 ^1,1 Верхний Сайдыс (Ӱстӱги Сайдыс)
↑ ^2,0 ^2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
↑ ^3,0 ^3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
↑ Майма. Климат[1]
↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001
↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
↑ ^9,0 ^9,1 Майминский район (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1 (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
↑ ^11,0 ^11,1 ^11,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай (ја. эм.). Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы (ја. эм.). Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
↑ ^14,0 ^14,1 ^14,2 ^14,3 ^14,4 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
↑ Кондаков Г. В.[2]
↑ Суразаков С. С.[3]

Тайантылар

[Высота_н/у_моря-1] 1,0 ^1,1 Верхний Сайдыс (Ӱстӱги Сайдыс)

[2016AY-2] 2,0 ^2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.

[Коряков-3] 3,0 ^3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».

[4] Майма. Климат[1]

[Кр_книга_животные_РА_2017-5] Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный

[Торбоков_звери-6] Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020

[Кучин_флора_и_фауна-7] Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001

[Торбоков_флора-8] Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.

[2008C-9] 9,0 ^9,1 Майминский район (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.

[2010G-10] Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1 (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.

[2012T-11] 11,0 ^11,1 ^11,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай (ја. эм.). Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.

[2014CK-12] Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы (ја. эм.). Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.

[2015AG-13] Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.

[Ойношев_свод-14] 14,0 ^14,1 ^14,2 ^14,3 ^14,4 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.

[15] Кондаков Г. В.[2]

[16] Суразаков С. С.[3]

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]