Орто Сайдыс

Википедия сайттаҥ
Јурт
Орто Сайдыс
орустап Средний Сайдыс
51°45′41″ с. ш. 86°09′02″ в. д.HGЯO
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Майма
Јурт јеезе Кызыл-Ӧзӧктиҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги 836[1] м
Климады орто-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы ↗203[2] кижи (2016)
Ук-калыктар алтайлар 89 %[3]
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 38841
Почтаныҥ индекси 649108
АТТК-ныҥ коды 84215825005
МТТК-ныҥ коды 84615425126
Номер в ГКГН 0154681
Орто Сайдыс (Россия)
Орто Сайдыс
Москва
Орто Сайдыс (Алтай Республика)КытатМонголияКазахстанТываХакасияКемерово областьАлтай крайКош-Агаш аймакУлалуМайма аймакОҥдой аймакТурачак аймакУлаган аймакКан-Оозы аймакКӧксу-Оозы аймакЧамал аймакЧоо аймакШабалин аймак
Орто Сайдыс (Алтай Республика)
Улалу
Орто Сайдыс

Орто Сайдыс (орустап Средний Сайдыс) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Майма аймагында Кызыл-Ӧзӧктиҥ јурт јеезезине кирет.

Этимологиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Орто Сайдыс орустап .

Физико-географиялык темдектери[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Географиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱндӱк-кӱнбадыш келтейинде, арка-тууныҥ ортозында , Сайдыс сууныҥ јарадында турат. Кырлары јабызак, бажы учкур эмес, болчок аайлу. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 836 метрге бийик[1].

Климады[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Климады орто-континентал. Јай кыска ла серӱӱн, кыш соок узун. Тӱштӱк аймактарга кӧрӧ климат јымжак, кыш карлу болот, јер тыҥ тоҥбойт. Кейдиҥ ортојылдык температуразы +1,0 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −49 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы +2 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 24.05/17.09, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 116, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 711 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1,7, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 9,1 (15 м/с тӱрген салкынду)[4]. Агын суулар орой тоҥот, тӱштӱкте чылап тыҥ салкындар сокпойт.

Аҥ-куштары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Орто-Сайдыстыҥ тайгалары аҥдык, бӧрӱ, тӱлкӱ, койон, какай да бар. Тооргыныҥ тоозы Алтайда кезем астаганыла оны «Кызыл бичикке» кийдирген[5]. Куштардаҥ бӧднӧ, чай, кӱртӱк, агуна, турна, кара-тас, каргаа, јелечи ла о.ӧ. Алтай республиканыҥ ″Кызыл бичикке″ кирген куштары: ала ылаачын — балобан, боро ылаачын — кречет, мечиртке — сова, ылаачын — сапсан[6]. Сузында балык азый кӧп лӧ болгон, је эмди кезем астаган, чараган, чабак, сӧлӧм балыктар туштайт.

Ӧзӱмдери[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Эбире турган кырлар агашла бӱркелген, ӧскӧн агаштардыҥ кӧп нургуны карагай, јойгон агаш. Суујакалай чиби, тал, каргана, кайыҥ агаштар ӧзӧт, бийиктей тытла кожо мӧш ӧзӧт[7]. Тайга-тажы јиилектӱ, бороҥот, уйкӧс, тийиҥкат, кызылгат, тайабаш, калба, кӧжнӧ дӧ кӧп ӧзӧт[7].

Чыкту ла кӧлӧткӧлӧй јерде ӧлӧҥ бийик болуп ӧзӧт, комургай, кулузын, кылбыш, башка-башка чечектер: буланат, балузын, быркырууш, саргай, кандык, кӱӱктаман, кӱнкајы ла о.ӧ. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер кӧп, олордыҥ тоозында: арчын, алтын тазыл, марал чечек, кызыл тазыл ла о.ӧ.[8].

Јери ле јолдоры[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 5 ором: Олјондо, Јаҥы, Сартамырский, С. Суразаковтыҥ, Тӧс.

Орто Сайдыс јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Кызыл-Ӧзӧк 26 км
Аймактыҥ тӧс јери Майма 43 км
Республикан тӧс кала Улалу 35 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы 140 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва 3800 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 435,7 км-деҥ Майма 43 км

Тӱӱкизи[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. 1983 јылга јетире Ӱстӱги Сайдыс ла Орто Сайдыс јурттар Билӱлӱниҥ јуртсоведине кирген., кийнинде Кызыл-Ӧзӧктиҥ јуртсоведине кирген болгон. 1995 јылда Кызыл-Ӧзӧктиҥ јуртсоведи јурт администрация болуп кубулган. 2005 јылдыҥ чаган айыныҥ 13-чи кӱнинде јуртадминистрация Билӱлӱниҥ јурт јеезези боло берген[9].

Эл-јон[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Эл-јонныҥ тоозы
2008[10]2009[10]2010[11]2011[12]2012[12]2013[12]2014[13]2015[14]2016[2]
246↗269↘194→194↗198↗201↘197→197↗203

Ук-калыктары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 202 кижи болгон, олордыҥ 89 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].

Инфраструктуразы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • орто ӱредӱлӱ школ;
  • јурттыҥ клубы;
  • библиотека;
  • эмчилик;
  • стадион;
  • магазин;
  • агашкезим.

Экономиказы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Таҥынаҥ ээлемдер. Јылкы, уй, кой, эчки азыраары. Агаш белетеери. Туризм.

Кереестер[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тӱӱкилик[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга обелиск (113)[15].

Ар-бӱткендик[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Чаптыган байлу кыр (46)[15];
  • Бабырган, тодоштордыҥ байлу туузы (39)[15];
  • Аржан суу (47, 48)[15];
  • Узнайдыҥ боочызы (117)[15].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[15].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јарлу улузы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Мундус-Эдоков М. В. (02.08.1879 — 15.06.1942)— ӱлгерчи, бичиичи, драматург, кӧчӱреечи, просветитель, алтай литератураны тӧзӧгӧндӧрдиҥ бирӱзи. Церковно-приходской школдо ӱренген, Том-Турада ӱредӱчилердиҥ курстарын божоткон. 1928 јылда юридический курстарды божодып, адвокат болгон. Алтай школдорго бичиктер тургускан[16];
  • Аргымай Эдоков (1908—1938) — ӱредӱчи, ӱлгерчи, бичиичи, орус классиканыҥ кӧчӱреечизи, алтай литератураны тӧзӧгӧндӧрдиҥ бирӱзи; областьта «Кызыл Ойрот» газеттиҥ редакторы[17];
  • Суразаков С. С. (1925—1980) — алтай фольклорист, бичиичи ле литературовед. Филология билимниҥ докторы (билимниҥ баштапкы алтай докторы)[18]
  • Кондаков Г. В. — филология билимдердиҥ кандидады, СССР-дыҥ бичиичилериниҥ Биригӱзиниҥ турчызы, ГАГПИ-ниҥ доценти[19];
  • Чумакаева М. Ч. — филология билимдердиҥ кандидады, ГАГПИ-ниҥ ӱредӱчизи[20];
  • Тадыкин В. Н. — ӱредӱчи, филология билимдердиҥ кандидады[21];
  • Суразакова З. С. — ӱредӱчи, алтай тил ле литературала национал школдорго кӧп тоолу пособиелердиҥ тургузаачызы[22];
  • Чеконов В. А. — бичиичи, «Бабырган» деп јиит бичиичилердиҥ биригӱзин башкарган[23];
  • Опонгошева М. В. — ӱредӱчи, алтай школдорго пособиелердиҥ авторы, ОБЛоно-ныҥ инспекторы болгон[24].

Ајарулар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  1. ↑ 1,0 1,1 Верхний Сайдыс (Ӱстӱги Сайдыс, находится рядом)
  2. ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  3. ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  4. ↑ Майма. Климат[1]
  5. ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  6. ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
  7. ↑ 7,0 7,1 Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
  8. ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  9. ↑ Орто Сайдыс јурт[2]
  10. ↑ 10,0 10,1 Майминский район. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  11. ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  13. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  14. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 15,4 15,5 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013
  16. ↑ М. В. Мундус-Эдоков[3]
  17. ↑ Эдоков И. И.[4]
  18. ↑ Суразаков С. С.[5]
  19. ↑ Кондаков Г. В.[6]
  20. ↑ Талантливый ученый[7]
  21. ↑ Тадыкин В. Н.[8]
  22. ↑ Суразакова З. С.[9]
  23. ↑ Чеконов В. А.[10]
  24. ↑ Опонгошева М. В.[11]

Тайантылар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Алган јери - "https://alt.wikipedia.org/w/index.php?title=Орто_Сайдыс&oldid=36082"