Ыны

Википедия сайттаҥ
Јурт
Ыны
орустап Усть-Муны
51°43′37″ с. ш. 85°44′30″ в. д.HGЯO
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Майма
Јурт јеезе Ыныныҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Баштапкы ады чыккан 1876
Бийиги 360[1] м
Климады орто-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы ↘445[2] кижи (2016)
Ук-калыктар орустар 95 %[3]
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 38841
Почтаныҥ индекси 649104
АТТК-ныҥ коды 84215855001
МТТК-ныҥ коды 84615455101
Номер в ГКГН 0154525
усть-мунинское.рф
Ыны (Россия)
Ыны
Москва
Ыны (Алтай Республика)КытатМонголияКазахстанТываХакасияКемерово областьАлтай крайКош-Агаш аймакУлалуМайма аймакОҥдой аймакТурачак аймакУлаган аймакКан-Оозы аймакКӧксу-Оозы аймакЧамал аймакЧоо аймакШабалин аймак
Ыны (Алтай Республика)
Улалу
Ыны

Ыны (орустап Усть-Муны) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Майма аймагында Ыныныҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.

Этимологиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Ыны орустап .

Физико-географиялык темдектери[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Географиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱндӱк-кӱнбадыш келтейинде, Кадын ла Ыны сууныҥ бириккенинде турат. Сол јанынаҥ Кадын, оҥ јанында каскак кырлар, Кадында «Ыныныҥ бозоголоры» деп чакпындалган јерлерин сууслалом спортчылар адайт. Турган јери чала кызык јер. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 360 метрге бийик[1].

Климады[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Климады орто-континентал. Тӱштӱк аймактарга кӧрӧ климат јымжак, кыш карлу болот, јер тыҥ тоҥбойт. Кейдиҥ ортојылдык температуразы +1,0 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −49 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы +2 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 24.05/17.09, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 116, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 711 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1,7, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 9,1 (15 м/с тӱрген салкынду)[4].

Аҥ-куштары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тайгаларында јӱзӱн-јӱӱр аҥдар јӱрет: айу, бӧрӱ,тӱлкӱ, койон, јеекен, агас, албаа, јоонмойын, кӧрӱк, јараа, марал, аҥ, элик, булан, тооргы[5]. Куштардаҥ кедери тарал, карган, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, талеҥко, мӱркӱт, карчага, јелечи, мечиртке, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк ле сымда[6]. Сууда балык кезем астаган да болзо, чараган, бел, чортон, ускуч, јылмай ла база кезик бӱдӱм балык бар.

Ӧзӱмдери[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Ыныныҥ јаны јӱзӱн-јӱӱр агаштарыла, ӧзӱмиле, ӧлӧҥ-чӧбиле байлык. Бийиктей мӧш лӧ тыт туштайт, јабыстай арка-јиктерде кайыҥ, тал, чиби ле башка-башка тайа-јыраалар ӧзӧт. Јиилектӱ аркаларда уйкӧс, бороҥот, кызылгат, тайабаш, тийиҥкат туштап, ак-јалаҥдары чечектерле чоокырайат: ай-каајы (орустап адонис), айу-сырга (орустап водосбор), бастый (орустап василёк), буланат (орустап кипрей), быркырууш (орустап одуванчик) ла оноҥ до ӧскӧ чечектер, ӧлӧҥдӧр лӧ тазылдар бар. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер ол: кызыл тазыл, марал, алтын тазыл, арчын[7].

Јери ле јолдоры[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 19 ором: Јажыл ӱчтолык деп кош ором, Каданныҥ, Вишнялу, Кайыҥду, Кӱнбадыш ла о.ӧ.

Ыны јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Ыны 0 км
Аймактыҥ тӧс јери Майма 48 км
Республикан тӧс кала Улалу 53 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы 140 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва 3900 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 484,5 км-деҥ 0 км

Тӱӱкизи[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт 1876 баштапкы катап ады чыккан. Совет ӧйдӧ Кӧл-Јик јуртла кожо Ман-Јӱректиҥ јуртсоведине кирген. 1973 јылда бу јуртсоветтеҥ айрылган, алдынаҥ бойы јурт деп адаткан, 1999 јылда Кӧл-Јик ойто ло Ман-Јӱректиҥ јурт јеезезине кожылган.

Эл-јон[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Эл-јонныҥ тоозы
2008[8]2009[8]2010[9]2011[10]2012[10]2013[10]2014[11]2015[12]2016[2]
473↗507↘437↗438↘436↘428↘425↗453↘445

Ук-калыктары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 408 кижи болгон, олордыҥ 95 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].

Инфраструктуразы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • јурт јеезениҥ администрациязы;
  • орто ӱредӱлӱ школ;
  • балдардыҥ туразы;
  • јурттыҥ клубы;
  • библиотека;
  • эмчилик;
  • стадион;
  • почта;
  • пекарня;
  • пилорама;
  • турбаза.

Экономиказы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта јаан ээлем јок. Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Мал азыраары. Адару тудары. Маала ӧскӱрери. Туризм.

Кереестер[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тӱӱкилик[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда корогон јуучылдарга обелиск (1975 јылда тургузылган, пер. Школьный,2, Ыныныҥ орто ӱредӱлӱ школыныҥ јанында)[13][14];
  • Социштиҥ геройы А. М. Кошурниковко кереес (1974 јылда тургузылган, Кошурниковтыҥ оромы, 72А)[13][14].

Археологиялык[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Јебрен јурт болгон јер (106)[15].

Ар-бӱткендик[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[15].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јарлу улузы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Ајарулар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  1. ↑ 1,0 1,1 Усть-Муны (Ыны)
  2. ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  3. ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  4. ↑ Майма. Климат[1]
  5. ↑ Собанский Г. Г. Звери Алтая. — Барнаул: [б.и.], 2005.
  6. ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
  7. ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  8. ↑ 8,0 8,1 Майминский район. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  9. ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  11. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  12. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  13. ↑ 13,0 13,1 Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: 1610031660. Архивировано 1610213696.
  14. ↑ 14,0 14,1 http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/Список-объектов-культурного-наследия.pdf
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.

Тайантылар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Алган јери - "https://alt.wikipedia.org/w/index.php?title=Ыны&oldid=45716"