Урлу-Аспак
| Јурт | |
| Урлу-Аспак | |
|---|---|
| орустап Урлу-Аспак | |
| 51°41′00″ с. ш. 86°12′43″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Майма |
| Јурт јеезе | Билӱлӱниҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Бийиги | 642[1] м |
| Климады | орто-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | ↗427[2] кижи (2016) |
| Ук-калыктар | алтайлар 72 %, орустар 27 %[3] |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38841 |
| Почтаныҥ индекси | 649109 |
| АТТК-ныҥ коды | 84215807003 |
| МТТК-ныҥ коды | 84615407111 |
| Номер в ГКГН | 0154540 |
|
|
|
.svg)
Урлу-Аспак (орустап Урлу-Аспак) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Майма аймагында Билӱлӱниҥ јурт јеезезине кирет.
Этимологиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Урлу-Аспак орустап осиновое стойбище[4].
Физико-географиялык темдектер[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Географиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱндӱк-кӱнбадыш келтейинде, Майма сууныҥ коолында, арка-тууга курчаткан турат. Кырлары тыҥ бийик эмес.
Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 642 метрге бийик[1].
Климады[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Климады орто-континентал. Тӱштӱк аймактарга кӧрӧ климат јымжак, кыш карлу болот, јер тыҥ тоҥбойт. Кейдиҥ ортојылдык температуразы +1,0 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −49 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы +2 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 24.05/17.09, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 116, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 711 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1,7, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 9,1 (15 м/с тӱрген салкынду)[5].
Аҥ-куштары[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Тайгалары ан-кушту: айу, бору, тулку, какай, койон, албаа, сарас, агас, јоонмойын, орко, сыгырган, тарбаган. Куштар: телеген, муркут, шонкор, куртук, чай, бодно, куук, уку, тарал, саныскан, карган, кускун[6].
Ӧзӱмдери[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Јурттыҥ јанында кырлар карагай, чиби агашла бӱркелген, јабыстай аралдарда тал, јодро, јойгон, кайыҥ, аспак, беле ле каргана кӧп ӧзӧт[7]. Јайдыҥ бойында аркалары койу ла бийик ӧлӧҥдӱ. Јаркынду чечектер бӱдӱн јайга бой-бойын солып чечектейт: быркырууш, кӱнкајы, буланат, таҥдалай, саргай, кандык, кӱнчечек, чийне, калаш чечек, кӧкчечек. Аркалар ӧлӧҥчабында кӧйу ӧлӧҥиле сӱӱндирет, мында кулузын, пырей, комургай ӧлӧҥ, чайчечек ле о.ӧ. Кажы ла эм ӧлӧҥди јууйтан бойыныҥ ӧйи бар. Балузын, кылбыш, кызыл тазыл, алтын тазыл кижиге эм болуп, тузазын јетирет. Јердиҥ јиилеги, уйкӧс, бороҥот, кызылгат, тийиҥкат, чычырана, кӧккат, карагат ла башка-башка укту аламалар, груша ла сливалар ӧзӧт.
Јери ле јолдоры[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Јуртта 5 ором: Школдыҥ кош оромы, Олјондо, Куйумныҥ, Агашээлемниҥ, Майманыҥ.
| Урлу-Аспак јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
| Администрациялык тӧс јер Билӱлӱ | 17 км |
| Аймактыҥ тӧс јери Майма | 49 км |
| Республикан тӧс кала Улалу | 40 км |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 140 км |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 3800 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 446,0 км-деҥ | 50 км |
Тӱӱкизи[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. Кезик бичиктерде Урлу-Аспакты, Макарийдиҥ (Глухарев) болушчызы священник Стефан Ландышев тушта,јаҥы креске тӱшкен алтайлар јуулып тӧзӧгӧн деп айдылат. Је протоиерей С. Ландышевтиҥ послужной списокторында кайда да јурттыҥ ады јок, баштапкы бичилгени 1899 јылда, айдарда, Урлу-Аспак 1895—1897 јылдарда тӧзӧлгӧн болгодый, митрополит Мефодий (Герасимов) тушта.
1897 јылда Алтайский духовный миссияныҥ јамылулары јуртта мӱргӱӱр тура ла церковно-приходской школ туткан, бу школ миссияныҥ акчазына иштеген. Баштапкы ӱредӱчизи, Улалуда миссионер училищеде божоткон миссияныҥ псаломщиги Яков Игнатьевич Кумандин болгон. 90-чы јылдарда Урлу-Аспакта Јаш-Турада Бийский катехизаторский училище божоткон јиит улустар ӱредӱчи болуп иштеген.
1899 јылда Урлу-Аспак, Быстрянский инородный управада болордо, 3 крестьян биле, 29 крестьян эмес биле болгон. Ондо 77 эр кижи ле 96 ӱй кижи болгон. 300 десятина јерлӱ болгон.
1911 јылда јурт 1-кы Алтай дючин болуп, 46 биле-айылда, 108 эр кижи, 121 ӱй кижи болгон. Јуртта 1 лавка, И. Чепкинниҥ сарју эдер заводы ла 1 часовня болгон. Бу ла јылда Урлу-Аспакта, Александровский отделениениҥ, јаҥы школ ачылган. Микишкин деп кижи Урлуаспак ӧзӧктӧ (Майма сууныҥ коолында) ссуда учун 10 процент алган.
1916 јылда Урлу-Аспакта бир классту школдо, Александровский станда Мавра Кодялонова деп ӱредӱчи иштеген, ол Чамалда эки классту школды свидетельстволу божоткон. Мында 10 уулчак ла 7 кызычак ӱренген.
1926 јылда Урлу-Аспак јуртта 67 ээлем болгон, мында орус 148 эр кижи, 156 ӱй кижи јаткан. 1925—1927 јј. Урлу-Аспактаҥ Улалу јаар 50 кубический сажень агаш тартылган.
1944 јылдаҥ ала школдыҥ директоры болуп Урлу-Аспакта Федор Артемьевич Салбашев иштеген.
На 1 июля 1977 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 1-чи кӱнинеҥ ала, администрациялык бӧлӱгени аайынча, Урлу-Аспак Майма аймактыҥ, Билӱлӱде јурт Соведине кирген.
Эл-јон[тӱзедер | кодты тӱзедер]
| Эл-јонныҥ тоозы | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 2008[8] | 2009[8] | 2010[9] | 2011[10] | 2012[10] | 2013[10] | 2014[11] | 2015[12] | 2016[2] |
| 460 | ↘459 | ↘408 | ↗409 | ↘403 | ↘395 | ↘391 | ↗419 | ↗427 |
Ук-калыктары[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 387 кижи болгон, олордыҥ 27 % орустар, алтайлар 72 % ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].
Инфраструктуразы[тӱзедер | кодты тӱзедер]
- орто ӱредӱлӱ школ;
- балдардыҥ туразы;
- эмчилик;
- библиотека;
- почта;
- стадион;
- магазин;
- турбаза;
- «Алтай — Resort» (АФК "Система)
Экономиказы[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Мал азыраары. Маала отургызары. Туризм.
Кереестер[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Археологиялык[тӱзедер | кодты тӱзедер]
- Јебрен јурт болгон јер (139)[13].
Ар-бӱткендик[тӱзедер | кодты тӱзедер]
- Чаптыган байлу туу (46)[13];
- Боочы Карасуу (122)[13];
- Аржан суу (48,55 — Сучковский, 59 — Солнечный, 17 — Јӱрек, 61 — Лечебный)[13];
- Курттукӧл ӧзӧктӧ аржан суу Эргечин (63)[13].
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[13].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Јарлу улузы[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Ајарулар[тӱзедер | кодты тӱзедер]
- ↑ 1,0 1,1 Урлу-Аспак
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
- ↑ Майма. Климат[1]
- ↑ Собанский Г. Г. Звери Алтая. — Барнаул: [б.и.], 2005
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
- ↑ 8,0 8,1 Майминский район. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 10,0 10,1 10,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 13,4 13,5 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013
Тайантылар[тӱзедер | кодты тӱзедер]
 Майма аймактыҥ јон јаткан јерлери | |||
|---|---|---|---|
.jpg) | Аймактыҥ тӧс јери: Майма јурт |  | |