Эмери

Эмери
	Јурт
Эмери
	орустап Александровка
	51°44′14″ с. ш. 86°06′55″ в. д.HGЯO
Эл-тергее	Россия
Федерацияныҥ субъекты	Алтай Республика
Муниципал аймак	Майма
Јурт јеезе	Билӱлӱниҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги	527 м
Климады	орто-континентал
Ойдиҥ поязы	UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы	↘314 кижи (2016)
Ук-калыктар	орустар 54 %, алтайлар 40 %
Окылу тил	алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды	+7 38841
Почтаныҥ индекси	649108
АТТК-ныҥ коды	84215807002
МТТК-ныҥ коды	84615407106
Номер в ГКГН	0154097
	Эмери Москва Эмери (Алтай Республика) Улалу Эмери

Эмери (орустап Александровка) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Майма аймагында Билӱлӱниҥ јурт јеезезине кирет.

Этимологиязы

Эмери (Имерӱ) орустап речка с сухим бродом^[4].

Физико-географиялык темдектери

Географиязы

Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱндӱк-кӱнбадыш келтейинде, Майма сууныҥ коолында, арка-тууга курчаткан турат. Мӧш, тыт, аспак, кайыҥ, терек, тал, јойгон, чиби ле беле агаштар ӧзӧт. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 527 метрге бийик^[1].

Климады

Климады орто-континентал. Тӱштӱк аймактарга кӧрӧ климат јымжак, кыш карлу болот, јер тыҥ тоҥбойт. Кейдиҥ ортојылдык температуразы +1,0 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −49 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы +2 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 24.05/17.09, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 116, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 711 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1,7, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 9,1 (15 м/с тӱрген салкынду)^[5].

Аҥ-куштары

Коп лӧ сабазы оок аҥдар јӱрет: койон, тӱлкӱ, калазак, јоонмойын, сууныҥ кӱжӱли, јараа, кӧрӱк, кумдус, ӧркӧ, момон, сарас, агас, тийиҥ, токтонок, эрлен ле оноҥ до ӧскӧ^[6]. Куштар агаш-аразында кӧп: томыртка, кӱӱле, каргаа, саҥыскан, кускун, тейлеген, мечиртке, јелечи, кӧктӧш, јалбагай ла о.ӧ.

Ӧзӱмдери

Эмериде тайга-тажында тыт, мӧш, чиби. Аралдарда эргиш, беле, аспак, тайа, липа, ыргай, каргана, сӧҥӱскен, јыраа, кайыҥ каа-јаада ӧзӧт. Ак јерлерде кулузын, балузын, кӧгӧзин, јонјолой, кандык, маҥыр, јыланкӧс, јыланјастык, кӧрмосјиилек (орустап барбарис), отӧлӧҥ, јеҥес, кыйгак ӧлӧҥ, маргаа, јыду маргаа, кара чалкан (орустап крапива), буланат, чийне, кӧктаман, саргай, торко чечек (орустап ирис), алаҥуш, комургай (орустап борщевик), кӱнкаајы, таҥдалай, кӱзӱҥи чечек, калаш чечек, мӧт чечек, алтын тазыл, кызыл тазыл, марал чечек, кылбыш (орустап бадан), чай чечек (орустап герань луговая), быркырууш чечек, кӱмели, кой маҥыр (орустап лук порей), ийт маҥыр, калба, батун, кӧжнӧ-шарапшын. Јиилектер: кой јиилек, уйкӧс, бороҥот, толоно, тийиҥкат, казылган, јыдукара, тайабаш (орустап жимолость), кӧккат^[7].

Јери ле јолдоры

Јуртта 5 ором: Олјондо, Тӧс, Ак-Кырлаҥ, Эмериниҥ, Кырда кош ором.

Эмери јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Билӱлӱ	7,4 км
Аймактыҥ тӧс јери Майма	39 км
Республикан тӧс кала Улалу	30 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы	130 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва	3900 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 435,7 км-деҥ	39 км

Тӱӱкизи

Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. Эмери јуртты Боробош Казагашев деп алтай јайзаҥ кижи тӧзӧгӧн, ол Чуй ичине саду ӧткӱрип јорыктайтан болгон. Ол Ирбитский јарманкага алу, сарју, кузук апаратан, оноҥ Боробаш «красный товар» толып экелетен. Саду јанынаҥ ол Том-Тура да барып туратан. Јайзаҥ Боробаш јуртты тӧзӧгӧниле коштой, 1868 јылда князь Романов Владимир Александрович келерине учурлай, кӧлӧсӧ ӧдӧр јолды Улалунаҥ ала Эмериге јетире, Эмеринеҥ Чамалга јетире алтайларды јууп алып туткан. Јолдыҥ узуны кайда да 70 беристе кире болгон, јолой Билӱлӱ, Бешпелтир, Ӱзнези, Эликманар деп јурттар турган.

1897 јылдыҥ учында Эмериде 58 биле, олордыҥ 50 биле алтайлар болгон, 8 биле ӧскӧ улус, бастыра 236 кижи, 107 эр кижи, 129 ӱй кижи болгон. С. П. Швецовтыҥ айтканыла ӧскӧ улус (посторонние лица) ол ӧскӧ јердеҥ кӧчӱп келген орустар болгон. 1908 јылдыҥ јайында Алтайдыҥ шиҥжӱчизи, ботаник, краевед Виктор Иванович Верещагин бичиген:

«От монастыря дорога идет вплоть до села Александровка тесной зеленой долиной. От Бирюли 5 верст до села Александровка. Первоначально это село называлось Усть-Имери, так как около села в Майму впадает ручей Имери. Влево высится величественный Адыган, верхушка которого выступает за пределы древесной растительности. Она является высшей точкой водораздела между притоками Катуни».

Эмериниҥ улузы кыра салып баштаган. Салда, серип, темир салда, (однолемешный плуг, борону) тудунып баштагандар. Ого коштой адару тудары табылган, 1897 јылда мында 3 јаан пасека (84 пчелосемьялу)

1906—1914 јј. Туулу Алтайда (инородческий население) алтайлар таҥынаҥ Кабинет ле Казнаныҥ јерлерин мензинип тузаланган деп айдылган. 1911 јылда јуртта 2 кожевенный завод, мукомольный теермен, маслобойный завод. Кажы ла јыл јарманкалар ӧдӧтӧн. Бу ӧйдӧ мында 81 айыл, 400 кижи, 193 эр кижи, 200 ӱй кижи јаткан^[8]

Эл-јон

Эл-јонныҥ тоозы
2008^[9]	2009^[9]	2010^[10]	2011^[11]	2012^[11]	2013^[11]	2014^[12]	2015^[13]	2016^[2]
325	↗338	↘317	↗318	↗325	→325	↘320	↗323	↘314

Ук-калыктары

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 324 кижи болгон, олордыҥ 54 % орустар, 40 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон^[3].

Инфраструктуразы

баштамы школ;
эмчилик;
јурттыҥ клубы;
библиотека;
стадион;
почта;
магазин;
турбаза.

Экономиказы

Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Мал азыраары. Маала салары. Агаш белетеери. Туризм.

Кереестер

Ар-бӱткендик

Чаптыган байлу туу (46)^[14];
Узнай боочы (117)^[14];
Тайтагаш боочы(123)^[14].
Аржан суу (64)^[14].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте^[14].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

Јарлу улузы

Тадыев П. Е. (1926 јылдыҥ чаган айыныҥ 6-чы кӱнинде — 1998 јылдыҥ тулаан айыныҥ 31-чи кӱнинде) — Туулу Алтайда тӱӱкилик билимниҥ тӧзӧӧчилериниҥ бирӱзи, тӱӱкилик билимдердиҥ кандидады, билим степень алган баштапкы алтай кижи, јондык ишчи (орустап общественный деятель)^[15].

Ајарулар

↑ ^1,0 ^1,1 Александровка (Эмери)
↑ ^2,0 ^2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
↑ ^3,0 ^3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
↑ Майма. Климат[1]
↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.
↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
↑ Эмери. Тӱӱки[2]
↑ ^9,0 ^9,1 Майминский район (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1 (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
↑ ^11,0 ^11,1 ^11,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай (ја. эм.). Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы (ја. эм.). Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
↑ ^14,0 ^14,1 ^14,2 ^14,3 ^14,4 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013
↑ Тадыев П. Е.[3]

Тайантылар

[Высота_н/у_моря-1] 1,0 ^1,1 Александровка (Эмери)

[2016AY-2] 2,0 ^2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.

[Коряков-3] 3,0 ^3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».

[Топонимика-4] Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.

[5] Майма. Климат[1]

[Кучин_флора_и_фауна-6] Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.

[Торбоков_звери-7] Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020

[8] Эмери. Тӱӱки[2]

[2008C-9] 9,0 ^9,1 Майминский район (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.

[2010G-10] Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1 (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.

[2012T-11] 11,0 ^11,1 ^11,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай (ја. эм.). Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.

[2014CK-12] Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы (ја. эм.). Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.

[2015AG-13] Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.

[Ойношев_свод-14] 14,0 ^14,1 ^14,2 ^14,3 ^14,4 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013

[15] Тадыев П. Е.[3]

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]