Алтай Республиканыҥ администрациялык јерлерин бӧлӱгени

Алтай Республиканыҥ администрациялык јерлерин бӧлӱгени ― Алтай Республика Россия Федерациязыныҥ субьекти болуп, Сибирдиҥ федерал округына кирет. Евразияныҥ чике ортозында, Кӱнбадыш Сибирдиҥ тӱштӱк келтейинде турат. Тыва, Хакас Республикаларла, Алтай кырайла, Кемеров областьла, онойдо ок Кытатла (Китайла), Калкала (Монголияла), Казахстанла кыйулажат^[1]. Текши јери - 92,903 муҥ км.кв. Эл-јоны – 218,866 муҥ кижи (чаган айдыҥ 1-кы кӱни 2019 ј.). Калганчы тооалыш – ӱлӱрген айдыҥ 10-чы кӱни 2010 јыл. Каланыҥ јоны – 63,845 муҥ кижи (29,17%), јурттардыҥ јоны – 155,021 муҥ кижи (70,83%)^[2].

Администрациялык јерлӱ бӧлӱктер[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Улалу Кош-Агаш аймак Майма аймак Оҥдой аймак Турачак аймак Улаган аймак Кан-Оозы аймак Кӧксу-Оозы аймак Шабалин аймак Чамал аймак Чоо аймак

Алтай Республиканыҥ Конституциязы аайынча, регион 1 республикан учурлу кала ла јон јаткан јерлерлӱ 10 аймакка бӧлӱнет^[1].

Республикан учурлу кала:

тӧс кала Улалу (орустап Горно-Алтайск)^[3];

Аймактар:

«Алтай Республиканыҥ админстрациялык јерлериниҥ тӧзӧлмӧлӧри керегинде» деп Јасакта Россияныҥ тергеезине мындый администрациялык јерлӱ бӧлӱктер кирет: 1 кала, 10 аймак ла олордыҥ 91 јурт јеезелери^[4].

Муниципал бӧлӱк[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Республиканыҥ муниципал тӧзӧлмӧзинде Алтай Республиканыҥ администрациялык јерлӱ бӧлӱктериниҥ ичинде 102^[5] муниципал тӧзӧлмӧ тургузылган:

калада 1 округ;
10 аймак;
91 јурт јеезе .

Аймактар ла кала[тӱзедер | кодты тӱзедер]

№	Алтайлап	Орустап	ОКАТО-ныҥ код	Эл-јон, кижи (2018)^[6]	Текши јери, муҥ. км²	Эл-јонныҥ ныктазы, кижи/км²	Администрациялык тӧс јер
Муниципал аймактар
1	Кан-Оозы аймак	Усть-Канский район	84235	14685	6,3	2,3	Кан-Оозы
2	Кӧксу-Оозы аймак	Усть-Коксинский район	84240	16317	12,9	1,3	Кӧксу-Оозы
3	Кош-Агаш аймак	Кош-Агачский район	84210	19188	20,0	0,9	Кош-Агаш
4	Майма аймак	Майминский район	84215	33939	1,4	20,6	Майма
5	Оҥдой аймак	Онгудайский район	84220	14312	11,7	1,3	Оҥдой
6	Турачак аймак	Турочакский район	84225	12389	11,0	1,1	Турачак
7	Улаган аймак	Улаганский район	84230	11574	18,4	0,6	Улаган
8	Чамал аймак	Чемальский район	84243	10395	3,0	3,2	Чамал
9	Чоо аймак	Чойский район	84245	8315	4,5	1,9	Чоо
10	Шабалин аймак	Шебалинский район	84250	13735	3,9	3,5	Шабалин
Кала
11	Улалу	Горно-Алтайск	84401	64464	0,96		Улалу

Јурт јеезелер[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Алтай Республиканыҥ администрациялык јерлӱ бӧлӱктери болуп, «јурт јеезе» деп статусту, тӱҥей адалган 91 муниципал тӧзӧлмӧ темдектелген. Олорго 246 јурт кирет^[4].

Кан-Оозы аймак[тӱзедер | кодты тӱзедер]

№	Јурт јеезези	Јурт^[7]
1	Айты-Коолдыҥ јурт јеезези	Айты-Коол • Јодралу • Кайрукун • Ӱстӱги-Айты-Коол
2	Јабаганныҥ јурт јеезези	Јабаган • Јабаган-Бажы • Оро
3	Јалаҥыйдыҥ јурт јеезези	Јалаҥай • Јалаҥый-Бажы
4	Кан-Оозыныҥ јурт јеезези	Кан-Оозы
5	Кӧзӱлдиҥ јурт јеезези	Кӧзӱл • Кайсын • Кара-Суу
6	Коргонныҥ јурт јеезези	Коргон • Шуҥмары
7	Кырлыктыҥ јурт јеезези	Кырлык
8	Мӧндӱр-Сокконныҥ јурт јеезези	Мӧндӱр-Соккон
9	Моты-Оозыныҥ јурт јеезези	Моты-Оозы • Моты-Бажы • Келей
10	Чаргы-Оозыныҥ јурт јеезези	Чаргы-Оозы • Тураты • Кара-Коол
11	Экинурдыҥ јурт јеезези	Экинур

Аймактыҥ 11 јурт јеезезине 24 јон јаткан јер кирет:

Кӧксу-Оозы аймак[тӱзедер | кодты тӱзедер]

№	Јурт јеезези	Јурт^[7]
1	Амырдыҥ јурт јеезези	Амыр • Абай • Улужай • Јӱс Тыт • Красноярка
2	Карагайдыҥ јурт јеезези	Карагай • Курјум • Ак-Сас
3	Катандуныҥ јурт јеезези	Катанду • Кујурлу • Тӱҥӱр
4	Кӧксу-Оозыныҥ јурт јеезези	Кӧксу-Оозы • Баштаҥул • Ылгаксы • Кастакту • Кӧк-Јар • Тӧгӧрик • Корымду • Кызыл-Јар
5	Корбо-Талдыҥ јурт јеезези	Корбо-Тал • Кеме-Кечӱ • Теректӱ
6	Сооруныҥ јурт јеезези	Соору • Кайтанак • Кайыҥду-Бел • Алтыгы-Кубее • Саксабай
7	Талдуныҥ јурт јеезези	Талду • Сугаш • Суузар
8	Ӱстӱги-Оймонныҥ јурт јеезези	Ӱстӱги Оймон • Ары-Мыйту • Басты-Кем • Мый Туу • Как-Арка • Маральник-1
9	Чендектиҥ јурт јеезези	Чендек • Ак-Кобы • Маргалу • Алтыгы-Оймон • Ӱстӱги-Кӱбее • Маральник-2

Аймактыҥ 9 јурт јеезезине 42 јон јаткан јер кирет.

Кош-Агаш аймак[тӱзедер | кодты тӱзедер]

№	Јурт јеезези	Јурт^[7]
1	Белтирдиҥ јурт јеезези	Јаҥы Белтир • Белтир
2	Бел-Ажуныҥ јурт јеезези	Бел-Ажу • Аркыт
3	Јаҥы Аулдыҥ јурт јеезези	Јаҥы-Аул • Ак-Тал
4	Кӧкӧрӱниҥ јурт јеезези	Кӧкӧрӱ
5	Кош-Агаштыҥ јурт јеезези	Кош-Агаш
6	Курайдыҥ јурт јеезези	Курай • Кызыл-Таш
7	Мукур-Таркатыныҥ јурт јеезези	Мукур-Тархаты
8	Ортолыктыҥ јурт јеезези	Ортолык
9	Тожоҥтыныҥ јурт јеезези	Тожоҥты
10	Тӧбӧлӧрдиҥ јурт јеезези	Тӧбӧлӧр
11	Телеҥит-Сары Токой јурт јеезези	Телеҥит-Сары Токой
12	Чаган-Узунныҥ јурт јеезези	Чаган-Узун

Аймактыҥ 12 јурт јеезезине 16 јон јаткан јер кирет.

Майма аймак[тӱзедер | кодты тӱзедер]

№	Јурт јеезези	Јурт^[7]
1	Билӱлӱниҥ јурт јеезези	Билӱлӱ • Урлу-Аспак • Филиал • Эмери
2	Кызыл-Ӧзӧктиҥ јурт јеезези	Кызыл-Ӧзӧк • Боочы-Арка • Ӱстӱги Сайдыс • Кара-Суу • Орто Сайдыс • Улалушка
3	Майманыҥ јурт јеезези	Майма • Ай-Балык • Бабырган • Карлу • Ӱстӱги Кара-Куш • Эрмендӱ
4	Ман-Јӱректиҥ јурт јеезези	Ман-Јӱрек • Кӧл-Јик
5	Сускуныҥ јурт јеезези	Суску • Калбалу • Турбаза «Юность»
6	Ыныныҥ јурт јеезези	Ыны • Бараан-Коол • Карым • Череттӱ

Аймактыҥ 6 јурт јеезезине 25 јон јаткан јер кирет.

Оҥдой аймак[тӱзедер | кодты тӱзедер]

№	Јурт јеезези	Јурт^[7]
1	Јолоныҥ јурт јеезези	Јоло • Кор-Кобы • Кайырлык
2	Ийинниҥ јурт јеезези	Ийин • Ак-Боом • Ийнеген • Јодро • Кичӱ Ийин • Кыҥыраар • Чуй-Оозы
3	Караголдыҥ јурт јеезези	Карагол • Бичиктӱ-Боом • Короты
4	Куладыныҥ јурт јеезези	Кулады • Боочы
5	Кӱпчегенниҥ јурт јеезези	Кӱпчеген • Јаан Јаламан
6	Алтыгы Талдуныҥ јурт јеезези	Алтыгы Талду
7	Оҥдойдыҥ јурт јеезези	Оҥдой
8	Кеҥиниҥ јурт јеезези	Кеҥи • Туйакты • Шибее • Буландык • Талду • Нефтебаза • Бархатово
9	Ӱлегемниҥ јурт јеезези	Ӱлегем • Ӧлӧти
10	Шашыкманныҥ јурт јеезези	Шашыкман • Кайыҥчы

Аймактыҥ 10 јурт јеезезине 30 јон јаткан јер кирет^[8].

Турачак аймак[тӱзедер | кодты тӱзедер]

№	Јурт јеезези	Јурт^[7]
1	Артыбаштыҥ јурт јеезези	Артыбаш • Јайлу • Ново-Троицк • Ыйык-Агаш
2	Бийдиҥ јурт јеезези	Бий • Шуй
3	Салазанныҥ јурт јеезези	Салазан • Ала-Кайыҥ • Дайбово
4	Кебезенниҥ јурт јеезези	Кебезен • Пыжы-Оозы • Сӱрӱ • Толый • Эски Кебезен
5	Курмач-Байголдыҥ јурт јеезези	Курмач-Байгол • Ийт-Кӱч • Суранаш
6	Шоорноныҥ јурт јеезези	Шоорно • Толоон
7	Кӱрей кӧлдиҥ јурт јеезези	Кӱрей кӧл • Каначак • Шунарак
8	Тоҥ-Тоштыҥ јурт јеезези	Тоҥ-Тош • Јар-Айыл • Тагда-Айыл • Усть-Бава
9	Турачактыҥ јурт јеезези	Турачак • Байгол • Кайашкан • Куу-Оозы • Лебедский • Стретинка

Аймактыҥ 9 јурт јеезезине 32 јон јаткан јер кирет.

Улаган аймак[тӱзедер | кодты тӱзедер]

№	Јурт јеезези	Јурт^[7]
1	Акташтыҥ јурт јеезези	Акташ
2	Балыкту Јулдыҥ јурт јеезези	Балыкту Јул • Паспарты
3	Саратанныҥ јурт јеезези	Саратан • Јазулу
4	Улаганныҥ јурт јеезези	Улаган
5	Чолушпаныҥ јурт јеезези	Балыкчы • Беле • Кӧк-Паш • Кӧӧ
6	Чибилӱниҥ јурт јеезези	Чибилӱ • Кара-Кујур •
7	Чибиттиҥ јурт јеезези	Чибит

Аймактыҥ 7 јурт јеезезине 13 јон јаткан јер кирет.

Чамал аймак[тӱзедер | кодты тӱзедер]

№	Јурт јеезези	Јурт^[7]
1	Бешпелтирдиҥ јурт јеезези	Бешпелтир
2	Куйустыҥ јурт јеезези	Куйус • Ороктой • Эјеган
3	Оностыҥ јурт јеезези	Онос • Айулу • Ӱстӱги Онос
4	Ӱзнезиниҥ јурт јеезези	Ӱзнези • Аскат • Алтыгы Куйум • Турбаза «Кадын» • Ӱстӱги Куйум
5	Чамалдыҥ јурт јеезези	Чамал • Јыланду • Толгойок • Уажан
6	Чопоштыҥ јурт јеезези	Чопош • Себи-Оозы
7	Эликманардыҥ јурт јеезези	Эликманар • Каракол • Кемчик

Аймактыҥ 7 јурт јеезезине 21 јон јаткан јер кирет.

Чоо аймак[тӱзедер | кодты тӱзедер]

№	Јурт јеезези	Јурт^[7]
1	Кара-Кӧкшиниҥ јурт јеезези	Кара-Кӧкши • Сары-Кӧкши • Кузя • Большая Кузя
2	Паспауулдыҥ јурт јеезези	Паспауул • Кара-Торбок • Левинка • Салганду • Сугул • Соок-Карасуу • Тунјы
3	Соойдыҥ јурт јеезези	Соой
4	Ӱйменниҥ јурт јеезези	Ӱймен
5	Ӱч-Кӧстиҥ јурт јеезези	Ӱч-Кӧс
6	Чооныҥ јурт јеезези	Чоо • Гусевка • Кыска • Советский • Ыжы
7	Ыныргыныҥ јурт јеезези	Ыныргы • Красносельск

Аймактыҥ 7 јурт јеезезине 21 јон јаткан јер кирет.

Шабалин аймак[тӱзедер | кодты тӱзедер]

№	Јурт јеезези	Јурт^[7]
1	Акјулдыҥ јурт јеезези	Акјул • Камай
2	Апшыйактыныҥ јурт јеезези	Апшыйакты
3	Барагаштыҥ јурт јеезези	Барагаш
4	Беш-Ӧзӧктиҥ јурт јеезези	Беш-Ӧзӧк
5	Јекјийектиҥ јурт јеезези	Јекјийек • Арбайты • Кумалыр • Топучий
6	Ильинканыҥ јурт јеезези	Ильинка • Отогол
7	Камлактыҥ јурт јеезези	Камлак
8	Каспаныҥ јурт јеезези	Каспа
9	Чичке-Чаргыныҥ јурт јеезези	Чичке-Чаргы • Јаан Чаргы
10	Улус-Чаргыныҥ јурт јеезези	Улус-Чаргы • Ӱстӱги-Кӧкӧйӧ • Могойты • Мукур-Чаргы
11	Чаргыныҥ јурт јеезези	Чаргы • Барлак
12	Шабалинниҥ јурт јеезези	Шабалин • Мыйту
13	Шыргайтыныҥ јурт јеезези	Шыргайты

Аймактыҥ 13 јурт јеезезине 24 јон јаткан јер кирет.

Тӱӱкизи[тӱзедер | кодты тӱзедер]

1922 јылга јетире[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Алтай Республиканыҥ јерлери 1917 јылга јетире Том-Тураныҥ губерниязыныҥ Јаш-Турада уездине кирген болгон. Кичӱ изӱ айдыҥ 17 кӱнинде 1917 јылда Том-Тураныҥ губерниязынаҥ Алтай губерния чыгарда, ого Јаш-Тураныҥ уезди кирген. Тулаан айдыҥ 7 кӱнинде 1918 јылда Туулу Алтайдыҥ баштамы краевой сьезди болгон. Ондо ӧскӧуктулар (инородцы) ла крестьян депутаттар ӱндерин јажытту берип (тайное голосование), јӧп чыгарган: Туулу Алтайды Јаш-Тура уездтеҥ чыгарып, јаҥы Кара Корум-Алтай округ тӧзӧӧр, удурумга тӧс јерди Улалу јуртта эдер. Бу ла јылдыҥ јаҥар айыныҥ 30 кӱнинде Сибирдиҥ Удурум Башкарузы (временное правительство) Алтай губернияга кирип турган Кара Корум уезд тӧзӧгӧн. 1920 јылдыҥ чаган айында , Алтайдаҥ актарды сӱрген кийнинде, уездтиҥ јерин ойто Алтай губернияныҥ Јаш-Турада уездине кожуп салган. Кандык айдыҥ 13 кӱнинде 1920 јылда (ӧскӧ јерде сыгын айдыҥ 14 кӱнинде деп бичилген) Алтай губревком Јӧп чыгарган: Кара Корум уездтиҥ јерлерин алдында ла бойы эдип артырала, тӧс јерин Шабалин јуртта эдип, адын Туулу-Алтай уезд эдер деп 68п чыккан. Јаҥы тӧзӧлгӧн Туулу Алтай уездке мындый волостьтор кирген: Абайдыҥ, Айдыҥ, Бешпелтирдиҥ, Туулу-Оҥдойдыҥ, Эмериниҥ, Ийинниҥ, Катандуныҥ, Кош-Агаштыҥ, Јаҥы-Дмитриевсктиҥ, Паспаулдыҥ, Песчаныйдыҥ, Салдамныҥ, Туйактыныҥ, Оймонныҥ, Улаганныҥ, Улалуныҥ, Кан-Оозыныҥ, Чамалдыҥ, Чаргыныҥ, Чибиттиҥ ле Шабалинниҥ. Тулаан айдыҥ 23 кӱнинде 1921 јылда (ӧскӧ јерде кочкор айдыҥ 17 кӱнинде деп бичилген) Сибирревком бу Јӧпти јараткан. Бу ла Јӧплӧ Туулу Алтай уездке коштой, Јаш-Тура уездтиҥ тӧрт волостин кожор деп јараткан : Черно-Ануйская, Сарасинский, Куйаган, Алтайский, нениҥ учун дезе экономикалык јанынаҥ јарамыкту деп. Уездтиҥ тӧс јерин Шабалин јурттаҥ Алтайское јуртка кӧчӱрген.

1922—1924 јылдар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

ВЦИК-тиҥ Президиумыныҥ Јӧби аайынча кичӱ изӱ айдыҥ 1 кӱнинде 1922 јылда Ойрот автоном область тӧзӧлгӧн.

Областька баштап тарый 24 волость (алдында Туулу Алтай уездтеҥ Алтай губернияга берилген) кирген:

(алдында Јаш-Тура уездтеҥ Алтай губернияга берилген): Ӱстӱги-Бий, Лебедский, Успенский, Ыныргы.

Автоном областьтыҥ админстрациялык јерлӱ бӧлӱктери кӱӱк айдыҥ 4 кӱнинде 1923 јылда такыптаҥ кӧрӱлген. 24 волостьтыҥ ордына 10 волость боло берген.

волость	тӧс јери	волостько кирген јерлер
Туулу-Оҥдой	Оҥдой јурт	Туулу-Оҥдой ло Туйакту волостьтор, Кайыҥчы, Байтыган, Ташекан, Карасуу јурттар Салдам волостьтоҥ, оноҥ Чибит волостьтыҥ Чибит јуртынаҥ кӱнбадыштай, Оҥдой јаар
Кош-Агаш	Кош-Агаш јурт	Кош-Агаш волость ,Чибит јурт, алдында Чибит волость
Лебедский	Кебезен јурт	Кӱрей кӧл, Лебедский ле Алтын Кӧл волостьтор
Майма	Майма јурт	Майма волость, Эмери (Ингурек ле Ӱстӱги-Куйум јурттар јокко), Ӱстӱги-Ыжы Паспауул волость
Оймон	Катанду јурт	Оймон,Катанду волостьтор, Абай волость Сугаш, Суузар, Татарка јурттар јокко
Улаган	Улаган јурт	Улаган волость
Успенский	Чоо јурт	Успенский, Ыныргы волостьтор ло Паспауул волость , Ӱстӱги-Ыжы јурт јокко
Кан-Оозы	Кан-Оозы јурт	Кан-Оозы волость, Сугаш, Суузар ла Татарка јурттар Абай волостьтоҥ
Шабалин	Шабалин јурт	Шабалин, Чаргы ла Песчаный волостьтор
Чамал	Чамал јурт	Бешпелтир, Чамал волостьтор, Эјеган,Канзара, Куйус, Бешпелтир-Турук, Байка, Чебо, Икужой јурттар Салдам волостьтоҥ, волостьтыҥ. Ингурек ле Ӱстӱги-Куйум јурттар Эмери волостьтоҥ

Ойрот облисполкомныҥ јуунында 1924 јылдыҥ сыгын айыныҥ 16 кӱнинде јаанадып салган волостьторды аймактар деп солыыр јӧп чыккан.

1925—1936 јылдар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

1925—1936 јылдар Кӱӱк айдыҥ 25 кӱнинде 1925 јылда (администрациялык реформаныҥ кийнинде) Ойрот автоном область РСФСР-дыҥ Сибир крайдыҥ таҥынаҥ администрациялык јерлӱ бӧлӱги боло берген. Кочкор айдыҥ 27 кӱнинде 1928 јылда ВЦИК-тиҥ јӧби аайынча Улалу каланыҥ статузын алган. Јаан изӱ айдыҥ 1 кӱнинде 1930 јылда Ойрот автоном областьта 10 аймак болгон:

Кош-Агаш аймак,
Лебединский аймак,
Оҥдой аймак,
Оймон аймак,
Улаган аймак,
Улалу аймак,
Успенский аймак,
Кан-Оозы аймак,
Чамал аймак,
Шабалин аймак.

Ойрот автоном область 1930 јылда јаан изӱ айдыҥ 30 кӱнинде јаҥы ачылган Кӱнбадыш-Сибир крайга кирген. Кан-Оозы аймакка 1931 јылда кӱӱк айдыҥ 10 кӱнинде Јалаҥыйдыҥ, Караколдыҥ, Отоголдыҥ, Усть-Кучинсктиҥ, Моты-Оозыныҥ јуртсоветтери кирген. Бу јуртсоветтер Солонеш аймактыҥ Кӱнбадыш-Сибир крайдыҥ болгон. Улалу каланыҥ ады 1932 јылда Ойрот-Тура деп солынган. 1933 јылда кандык айдыҥ 10 кӱнинде кезик аймактардыҥ аттары база солынган: Лебединский аймак Турачак аймак болуп, Оймон аймак Кӧксу-Оозы болӱп (аймактыҥ тӧс јери Катандунаҥ Кӧксуу-Оозына кӧчӱрилген), Улалу аймак Ойрот-Тура аймак болуп, Успенский-Чоо болуп, Чамал – Эликманар аймак болуп (тӧс јери Чамалдаҥ Эликманарга кӧчкӧн).

1937—1962 јылдар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

1937 јылда сыгын айдыҥ 28 кӱнинде Кӧнбадыш-Сибир край эки јара бӧлинген: Новосибир область ла Алтай кырай болуп. Алтай кырайга Ойрот автоном область кирген. 1945 јылда јаан изӱ айдыҥ 1 кӱнинде Ойрот автоном областьтыҥ администрациялык јерлериниҥ бӧлингени мындый болгон:

аймактар	јуртсоветтер
Ойрот-Тура кала
Кош-Агаш	Джазатордыҥ јуртсоведи, Казахскоениҥ, Кӧкӧрӱниҥ, Кош-Агаштыҥ, Курайдыҥ, Чаган-Узунныҥ, Чибиттиҥ
Ойрот-Турский	Эмериниҥ јуртсоведи, Бӱлӱлӱниҥ, Ӱстӱги-Карагуштыҥ, Кара-Сууныҥ, Майма-Чаргычактыҥ, Ман-Јӱректиҥ, Ново-Улалинский, Сайдыстыҥ, Сиультинский, Сускуныҥ
Оҥдой	Јолоныҥ јуртсоведи, Ийинниҥ, Караголдыҥ, Кайыҥчыныҥ, Кӱпчегенниҥ, Оҥдойдыҥ, Ороктойдыҥ, Талдуныҥ, Туйактуныҥ, Хабаровканыҥ, Ялочанский
Турачак	Турачактыҥ јуртсоведи, Антропскийдиҥ, Артыбаштыҥ, Гурьяновскийдиҥ, Дмитриевскийдиҥ, Капачакскийдиҥ, Кебезенниҥ, Курмач-Байголдыҥ, Мало-Чебеченскийдиҥ, Кӱрей Кӧлдиҥ, Суркашинскийдиҥ, Тондошенскийдиҥ, Турачактыҥ, Удаловскийдиҥ, Чаныштыҥ, Чултинскийдиҥ
Улаган	Балыктк-Јулдыҥ јуртсоведи, Улаганныҥ, Чадринскийдиҥ, Челушманский
Кан-Оозы	Јалаҥыйдыҥ јуртсоведи, Јалаҥый Бажыныҥ, Караколдыҥ, Кырлыктыҥ, Мӧндӱр-Сокконныҥ, Суузардыҥ, Сугаштыҥ, Талицаныҥ, Туратыныҥ, Јодралуныҥ, Кан-Оозыныҥ, Усть-Кучинскийдиҥ, Моты-Оозыныҥ, Чаргы-Оозыныҥ, Чечулинскийдиҥ, Экинурдыҥ
Кӧксу-Оозы	Абайдыҥ јуртсоведи, Ӱстӱги-Оймонныҥ, Горбуновоныҥ, Кайтанактыҥ, Катандуныҥ, Красноярканыҥ, Корымдуныҥ, Алтыгы-Оймонныҥ, Огневканыҥ, Саксабайдыҥ, Теректиниҥ, Тӧгӧриктиҥ, Тӱҥӱрдиҥ, Кӧксуу-Оозыныҥ
Чоо	Ашпанакский јуртсоведи, Верх-Пьянковскийдиҥ, Верх-Учекскийдиҥ, Ыжыныҥ, Кысканыҥ, Кочконыҥ, Паспауулдыҥ, Салгандуныҥ, Средне-Тыргинскийдиҥ, Сугулдыҥ, Тунјыныҥ, Тӱшкӱнектиҥ, Челушкаринскийдиҥ, Чооныҥ, Ыныргыныҥ
Шабалин	Акјулдыҥ јуртсоведи, Барагаштыҥ, Бешпелтирдиҥ, Апшыйактуныҥ, Јаан-Чаргыныҥ, Ильинканыҥ, Камлактыҥ, Каспаныҥ, Чичке-Чаргыныҥ, Шабалинниҥ
Эликманар	Оностыҥ јуртсоведи, Айулуныҥ, Бешпелтирдиҥ, Куйумныҥ, Уажанныҥ, Ӱзнезиниҥ, Чопоштыҥ, Эјеганныҥ, Эликманардыҥ

1948 јылда чаган айдыҥ 7 кӱнинде јӧптӧгӧн РСФСР-дыҥ Ӱстӱги Совединиҥ Президиумыныҥ Јасагы аайынча Ойрот автоном областьтыҥ ады Горно-Алтай автоном область эдип солынган, тӧс кала Горно-Алтайск бололо, Ойрот-Туринский аймак Майма аймак болуп солынган. 1952 јылда кандык айдыҥ 16 кӱнинде Кан-Оозы аймактыҥ јурттарына Алтай кырайдыҥ Чарыш аймагыныҥ Коргонныҥ јуртсоведи кожула берген. 1956 јылда сыгын айдыҥ 28 кӱнинде Чоо аймак јоголып, јерлери Майма аймакка кожулган.

1962—1991 јылдар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

1962 јылда тулаан айдыҥ 30 кӱнинде Эликманар аймак Майма аймакка кожулган.1963 јылда кочкор айдыҥ 1 кӱнинде администрациялык јерлер бӧлийтен Текшисоюзный реформа болгон. Аймактардыҥ ордына 6 район эткен:

Кош-Агаш район (тӧс јери — Кош-Агаш јурт);
Майма район (тӧс јери — Майма јурт);
Оҥдой район (тӧс јери — Оҥдой);
Турачак район (тӧс јери — Турачак);
Улаган район (тӧс јери — Улаган);
Кан-Оозы район (тӧс јери — Кан-Оозы).

Јербойында администрациялык јерлер бӧлиген реформа чыдымду болбосто, 1964 јылда ойто эски бӧлинтелерди кайра бурыган. 1964 јылда тулаан айдыҥ 4 кӱнинде Кан-Оозыныҥ јерлеринеҥ Кӧксу-Оозы аймак айрылып, таҥынаҥ барган. 1965 јылдыҥ чаган айыныҥ 13 кӱнинде Оҥдой ло Майма аймактардыҥ јеринеҥ айрып, Шабалин аймак тӧзӧлгӧн. 1980 јылда ӱлӱрген айдыҥ 20 кӱнинде Чоо аймак Майма аймактыҥ јерлеринеҥ айрылган. 1986 јылдыҥ чаган айдыҥ 1 кӱнинде Туулу Алтай автоном областьтыҥ администрациялык јерлериниҥ бӧлингени мындый болгон:

аймактар	јуртсоветтер
Улалу кала
Кош-Агаш	Белтирдиҥ, Джазатордыҥ, Казахскийдиҥ, Кӧкӧрӱниҥ, Кош-Агаштыҥ, Курайдыҥ, Мукур-Таркатыныҥ, Тӧбӧлӧрдиҥ, Чаган-Узунныҥ
Майма	Билӱлӱниҥ, Кызыл-Ӧзӧктиҥ, Майманыҥ, Ман-Јӱректиҥ, Ыныныҥ
Оҥдой	Јолоныҥ, Ийинниҥ, Караголдыҥ, Куладыныҥ, Кӱпчегенниҥ, Оҥдойдыҥ, Кеҥиниҥ, Ӱлегемниҥ
Турачак	Артыбаштыҥ, Бийдиҥ, Дмитриевскийдиҥ, Кебезенниҥ, Курмач-Байголдыҥ, Майсктыҥ, Кӱрей кӧлдиҥ, Тоҥ-Тоштыҥ, Турачактыҥ
Улаган	Балыкту-Јулдыҥ, Саратанныҥ, Улаганныҥ, Чолушманныҥ, Чибиттиҥ, Акташтыҥ поссоведи
Кан-Оозы	Јалаҥайдыҥ, Кырлыктыҥ, Отоголдыҥ, Мӧндӱр-Сокконныҥ, Талицаныҥ, Усть-Кучинсктиҥ, Кан-Оозыныҥ, Моты-Оозыныҥ, Черно-Ануйдыҥ, Јабаганныҥ, Экинурдыҥ
Кӧксуу-Оозы	Амырдыҥ, Ӱстӱги Оймонныҥ, Горбуновоныҥ, Катандуныҥ, Огневканыҥ, Талдуныҥ, Кӧксуу-Оозыныҥ, Чендектиҥ
Чоо	Ӱстӱги Кара-Куштыҥ, Верх-Пьянковсктыҥ, Кара-Кӧкшиниҥ , Паспауулдыҥ, Чооныҥ, Ыныргыныҥ, Сейканыҥ поссоведи
Шабалин	Оностыҥ, Барагаштыҥ, Беш-Ӧзӧктиҥ, Бешпелтирдиҥ, Апшыйактуныҥ, Јекјийектиҥ, Ильинканыҥ, Камлактыҥ, Куйустыҥ, Чичке-Чаргыныҥ, Улус-Чаргыныҥ, Чопоштыҥ, Чаргыныҥ, Шабалинниҥ, Эликманардыҥ, Чамалдыҥ поссоведи

1990 јылда ӱлӱрген айдыҥ 25 кӱнинде Туулу Алтай автоном Совет Социалистический Республика тӧзӧлгӧн деп декларация јарлалган. Оны Туулу Алтайдыҥ облазиниҥ јон-депутаттарыныҥ совединиҥ ӱчинчи сессиязы јӧптӧгӧн.

1991 јылдаҥ ала[тӱзедер | кодты тӱзедер]

1991 јылда јаан изӱ айдыҥ 3 кӱнинде Туулу Алтай АССР Алтай кырайдаҥ чыгып, РСФСР-га таҥынаҥ Туулу Алтай Совет Социалистический Республика кожулган. 1992 јылда Туулу Алтай АССР Туулу Алтай Республика болуп солынала, ол ло јылда ойто катап Алтай Республика деп адалган. 1992 јылда Чамал аймак Шабалин аймактаҥ чыгып, бойыныҥ алдынаҥ башка аймак боло берген. 2006 јылдыҥ муниципал реформазы болордо, Алтай Республиканыҥ администрациялык бӧлингени тыҥ ла ӧскӧлӧнбӧгӧн.

Ајарулар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тайантылар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

[Конституция_РА-1] 1,0 ^1,1 Конституция Республики Алтай (Основной Закон)

[2] Алтай Республика. Регионныҥ паспорты

[3] Постановление Государственного Собрания — Эл Курултай Республики Алтай от 21.06.2012 № 20-36 «О перечне наименований населенных пунктов, пересекаемых рек, ручьев, расположенных на территории Республики Алтай вдоль трасс автомобильных дорог общего пользования, на алтайском языке»

[АТД-4] 4,0 ^4,1 Закон Республики Алтай «Об административно-территориальном устройстве Республики Алтай»

[МТУ-5] Закон Республик Алтай «Об образовании муниципальных образований, наделении соответствующим статусом и установлении их границ»

[6] Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года

[Госкаталог_геогр.названий-7] 7,00 ^7,01 ^7,02 ^7,03 ^7,04 ^7,05 ^7,06 ^7,07 ^7,08 ^7,09 Реестр наименований географических объектов на территории Республики Алтай по состоянию на 22.11.2016 (PDF+ZIP) // Государственный каталог географических названий. rosreestr.ru.

[8] Устав муниципального образования «Онгудайский район»

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]