Перейти к содержанию

Кош-Агаш аймак

Википедия сайттаҥ
Россияныҥ јурт јеезези
Кош-Агаш аймак

Кош-Агаш аймак.

Маанызы Кебедели

49°59′47″ с. ш. 88°40′30″ в. д.
Эл-тергее: Россия
Федерацияныҥ тергеези: Алтай Республика
Муниципал тӧзӧлмӧзи: Кош-Агаш аймак
Кирет: 12 јурт јеезе
Тӧс јурт: Кош-Агаш
Тӱӱкизи ле географиязы
Дата образования: 1922 г.
Площадь: 19845,00 км²
(1-е место)
Высота:
максимальная
минимальная
4506 м
570 м
Ойдиҥ поязы: UTC+7:00 (MSK+4)
Эл-јон
Эл-јонныҥ тоозы: 19188 кижи (2018)
(8,71 %, 2-е место)
Плотность: 0,97 чел/км²
Ук-калыктар: 54,4% казактар,
41,3% алтайлар,
3,3% орустар
Кудай јаҥы: кам јаҥ, ак јаҥ,
христиан јаҥ
Окылу тил: орус, алтай[1]
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды: +7 38842
Почтаныҥ индекси: 6497ХХ
ОКАТО-ныҥ коды: 84210
ОКТМО-ныҥ коды:

Оҥдой аймак
Медиафайлдар Викискладта

Кош-Агаш аймак (орустап Кош-Агачский район) Россияда Алтай Республиканыҥ муниципал тӧзӧлмӧзи. Администрациялык тӧс јери – Кош-Агаш јурт.

Физико-географиялык темдектери

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Географиязы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Кош-Агаш аймак Туулу Алтайдыҥ тӱштӱк јанында јадат, республик ичинде эҥ ле јаан јерлӱ аймак (19845 кв.км)[2]. Эл јонныҥ тоозыла ӱчинчи јерде турат.[3]. Ол республиканыҥ Оҥдой, Улаган, Кӧксу-Оозы аймактарыла гран кыйулажат. Тыва, Казахстан тергеелерле, Калка ла Кыдат тергееле 24 км гран-кыйулу[4]. Аймактыҥ јерлерин Јакалай тӱндӱк ле Ыраак кӱнчыгыштыҥ јерлерине 1992 јылда, климады сӱрекей кату болгонынаҥ улам, тӱҥейлеген. Тӱндӱк јанынаҥ аймакты кечире Калка јерине Чуйдыҥ трагы чӧйилет[3].

Рельеф

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Кош-Агаш аймактыҥ јериниҥ бӱдӱми, ӧскӧ аймактарга кӧрӧ, чек ле башка, гран-кыйунаҥ ары коштой Калка јерлериниҥ бӱдӱми (рельеф) ошкош.[5] Аймактыҥ јери талайдыҥ кемјӱзинеҥ 2000 метрге бийик, кӧп сабада тӱс куру чӧл јер, је айландыра айдары јок јараш, јайы-кыжы мӧҥкӱ тожы кайылбас тайга-сындарга курчаткан турат. Куру чӧлдӧр, тундровый ла Јазатыр келтейинде агашту ландшафттар бар. ӧскӧн агаштары тыт ла чиби (тӱндӱктей), тӱштӱктей тыттар аламык болуп ӧзӧт (орустап паркового типа). Эҥ ле солун, экзотикалык јерлер Чуйдыҥ чӧлинде ле Ӱкекте [5]

Гидрологиязы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Кош-Агаш аймактыҥ суулары[6].

  1. Акалака
  2. Аккӧл
  3. Акбулак
  4. Аккӧл
  5. Аккӧл
  6. Актуру
  7. Аракан
  8. Агайры
  9. Аргамјы (Аргамжи)
  10. Аргамјы (Аргамжи)
  11. Аркыт 108 км
  12. Аркыт (Ак-Алака)
  13. Аржан
  14. Атбажы
  15. Ачык
  16. Айу-Туу
  17. Байжигит
  18. Бар-Бургазы
  19. Бара
  20. Баян-Чаган
  21. Бетсуканас
  22. Бол. Сар-Гобо
  23. Бол. Шиберти
  24. Бугузун
  25. Буйлукем
  26. Јерентай
  27. Јоло
  28. Јетикӧл (Танклу-Карасу)
  29. Ыштукӧл
  30. Јаҥыскӧл
  31. Јасатыр
  32. Јуҥмалу
  33. Звончиха
  34. Зунгунгуй
  35. Игнатиха
  36. Элдӱгем
  37. Ирбистӱ
  38. Јолудоайры
  39. Каланегир
  40. Калгуты
  41. Калјан
  42. Камрӱ
  43. Кара-Алаха
  44. Кара-Булак
  45. Кара-Булак
  46. Караайры
  47. Карабулак (Кара-Булак)
  48. Карагем
  49. Каракол
  50. Катал
  51. Кашабажы
  52. Кӧмӱргӧл-Ойык
  53. Козубай
  54. Кайыр
  55. Кӧкӧрӱ
  56. Кӧксу 60 км
  57. Корумду
  58. Кошбулак
  59. Кујурлу-Булак
  60. Куукарагай
  61. Кулагаш
  62. Курай
  63. Куранду
  64. Кӱркӱрек
  65. Кӱскӱнур
  66. Кызылшыҥ (Кара-Айры)
  67. Кызылшыҥ
  68. Маашей
  69. Мажой
  70. Кичӱ Кӧкӧрӱ
  71. Мӧштӱјарык
  72. Мокуртай-Булак
  73. Нарын-кӧл
  74. Ӧлӧсу
  75. Ӧрӧчаган
  76. Мӧштӱайры
  77. Оҥ Богуты
  78. Оҥ Карагем
  79. Садакпай
  80. Сайлугем
  81. Сайлугем
  82. Сата-Кулар
  83. Судобай
  84. Сулуайры
  85. Талдура
  86. Тамба Суу
  87. Тангыт (Ак-Карасу)
  88. Тара
  89. Ташанты
  90. Тегенектӱбулак
  91. Тыттугем
  92. Тӱн
  93. Тӱте
  94. Узунтыттугем
  95. Укок
  96. Уландрык
  97. Чаган
  98. Чаган-Бургазы
  99. Чаган-Узун (Шаганузун, Шагану, Талдура)
  100. Чаган
  101. Чибит
  102. Чыкту
  103. Чиндагатуй
  104. Чуй 148 км
  105. Шабла
  106. Тӱҥӱр
  107. Јӱстыт
  108. Ярлыамры

Климады

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Аймактыҥ климады кезем-континентал Алтай Республика ичинде Кош-Агаш аймакта эҥ ле соок, кургак-какшак климат. Кату, узун кыш ла серӱӱн јай. Аймакта тӱн-тӱштиҥ ичине температура канча катап кезем солунар аргалу. Кышкыда соок - 60°С, јайгыда дезе температура +30 °С једет. Јаан изӱ айдыҥ орто јылузы +12 °С. 7 айдаҥ артык ӧйгӧ узун соок ло кар јок кыш. Тыҥ соокторго јер сӱреен тереҥ тоҥып, оноҥ улам јердиҥ алды кайылбас мӧҥкӱлик тош болуп, ледяные линзы деп айалга болот. Кош-Агаш аймак улустыҥ јадын-јурӱмине сӱрекей кату айалгаларлу деп чотолгон, јонныҥ су-кадыгына бу айалгалар каршулу. Кезем-континентал климатты ајаруга алып, Кош-Агаш аймактыҥ јурттары 1992 јылдаҥ ала. Јылга јетире Јакалай тӱндӱктиҥ ле Ырак кӱнчыгыштыҥ јерине тӱҥейлеген. Климатка талайдыҥ кемјӱзинеҥ бийиги, тайга-сындардыҥ кеми, рельефтиҥ бӱдӱми салтарын јетирет[7].

Аҥ-куштары

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Кош-Агаш аймакта кайкамчылу ла ӧскӧ јерлерде јӱрбейтен (экзотикалык) аҥдар бар.[8] Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине кирген 114 бӱдӱм аҥдардыҥ 30 бӱдӱми Кош-Агаш аймактыҥ јерлеринде бар. Олордыҥ 11 бӱдӱм аҥы јаҥыс ла мында јӱрет, ол тоодо 6 бӱдӱм аҥ тоозы кезем астап, јоголорго једе берген[8].

Ӧзӱмдери

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Кырлардыҥ тӱндӱк јанында кӧп сабада тыт ла мӧш агаштар, тыт ла чиби, тӱштӱк келтейинде тыт агаш аламыктай ӧзӧт. Бу аймакта каа-јаада ла туштайтан ӧзӱмдер ле тындулар кӧп[9]. Олордыҥ ортозында 20 бӱдӱмнеҥ кӧп ӧзӱмдер «Кызыл бичикке» кирген. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1000-1500 метрге бийик тайгаларда тундрада ӧзӧр јабызак-кыскачак кайыҥдар јыраа чылап јерге јаба јайылып ӧзӧт (орустап карликовая береза), бийикте ӧзӧр таҥдалай чечек, каргана база ла јабызак онойдо ок башка-башка бӱдӱм јеҥес, артыш ла о.ӧ.[9]


Јери ле јолдоры

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Кош-Агаш аймак Алтай Республиканыҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш келтейинде јадат, текши јериниҥ кеми 19845 км², оныҥ учун бу аймак республик ичинде эҥ јаан јерлӱ аймак болуп чотолот. Эл-јонныҥ ныктаазы: 0,97 чел/км². Чуйдыҥ трагы аймак ичинде ӱсти асфальла јазалган бир ле јол болуп јат, арткан јолдор ондый јазал јок. Республиканыҥ тӧс калазы Улалуга јетире Чуйдыҥ трагыла 465 км. Јаш-Турада темирјолдоҥ эҥ ле ырак јерде турган аймак болуп јат.

Курайдыҥ чӧлинеҥ ала Тожоҥтыда гран-кыйуга јетире Чуйдыҥ федерал кӧӧлик јолы Калка-Монголго[4] једет. Јурттардыҥ ортозында тегин јол.

Экологиязы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Кош-Агаш аймакта ар-бӱткенниҥ экологиялык айалгазы сӱрекей ле јакшы эмес. Тайга-ташта јӱрген тоозы астаган аҥ-куштардыҥ јоголорго јеткени чочыдылу болот. Ол тоого кирген аҥдар: ирбис, тооргы, јуҥма. Куштардаҥ: боро ылаачын, шоҥкор, мечиртке, карчага - ачык јерде аҥдаар барынтычы куштар.

Тӱӱкизи

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Ойрот автоном область 1922 јылда тӧзӧлгӧн. Ондо озо ло баштап 20 волость болгон. Кийнинде волостьтордыҥ тоозын астадала, олорды аймактар эткен. Ол тоодо Кош-Агаш аймак 1924 јылда Ойрот автоном областьтыҥ исполкомыныҥ јӧбиле (16.09.1924, № 47/142) тӧзӧлгӧн. 1962—1963 јылдарда аймактардыҥ тоозын 6-га јетире астадала, олорды райондор деп солыган[10]. Кош-Агаш аймак Алтай Республиканыҥ тӱштӱк јанында. 1998 јылда ЮНЕСКО-ныҥ телекейлик ар-бӱткенниҥ фондына кожулган. Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ Јӧби аайынча Ӱкекте ӧзӧк амырын корыыр јер (орустап Зона покоя) деп статус алган[10].

Эл-јон

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Кош-Агаш аймак эл-јоныныҥ тоозыла Алтай Республикада экинчи јерде турат. Текши тоозы 19 188 кижи, Республика Алтайдыҥ јоныныҥ 8,71%.

Кош-Агаш аймакта телеҥиттер Алтай Республиканыҥ «ас тоолу калыгы» деп статус алган. Эмди олор Чуй ичинде алтайларла, казактарла, орустарла кожо јуртайт. Башка тилдӱ, укту, кудай јаҥду (христиан, ак јаҥду, ислам ла быркан јаҥду) улус бу аймакта јеезеленген. Эре-Чуйдыҥ эл-јоны озодоҥ бери јаҥдаган чӱм-јаҥын, кеп-кийимин, тилин ычкынбаган. Эптӱ-јӧптӱ, нак јадып, Чуйдыҥ јоны бой-бойынаҥ керектӱ ле тузалу јазалдарды алдынаҥ бери кӧрӱжип эдедилер, темдектезе: кийис, тӱк эдимдер, курсак-тамак, кеп-кийим ле о.ӧ. Сӱрекей байлык фольклор ло тӱӱкилик соојындар чеберлелген,текши јондык байрамдар (Чагаа байрам ла Наурыз) ла биледе ӧткӱрер той-јыргалдар (кичинек балала колбулу, јииттер бириккениле о.ӧ.), маргаандар ла ойындар. Јебреннеҥ бери эл-јон мал азырап, јайлаар, кыштаар јерлӱ, элбек чӧлдӧ малын одорлодып јуртайт. Малдаҥ келген једим: эт, тере, тӱк, ноокы. Эл-јон таҥынаҥ ээлемдерлӱ, крестьян-фермер ээлемдерде эки-јаҥыс малын азырайт.

Эл-јонныҥ тоозы
1897[11]1916[11]1920[11]1926[11]1933[11]1939[11]1959[12]1970[11]1979[11]1989[11]2002[13]2003[14]2004[14]2005[15]2006[15]
2337↘2039↗5149↗5940↗6864↗9849↗11 944↗12 400↗14 250↗16 422↗17 353↘17 258↗17 397↗17 700↗17 900
2007[15]2008[16]2009[17]2010[18]2011[16]2012[19]2013[20]2014[21]2015[22]2016[23]2017[24]2018[25]2019[26]2020[27]2021[28]
↗18 100↗18 551↗18 924↘18 263→18 263→18 263↗18 318↗18 599↗18 765↗18 814↗19 025↗19 188↗19 308↗19 616↗19 906


Арасейдиҥ экономӧзӱм министерствозыныҥ чотогоныла[29], эл-јонныҥ тоозы: 2024 — 19,45 муҥ кижи, 2035 — 19,77 муҥ кижи болор.

Ук-калыктары

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Кош-Агаштыҥ эл-јоны телеҥиттер, алтайлар ла казактар. 20 чактыҥ бажында бери Кӱнчыгыш Казахстаннаҥ 7 ӧрӧкӧ казактар кӧчӱп келген. Аймактыҥ тургун улузы телеҥиттер. Эмди мында алтай, казак, орус улус база јуртайт. 2010 јылдыҥ тооалыжыла мында 54,4% – казактар, 41,3% – алтайлар, 3,3% – орустар[30][31].

Муниципал јерлӱ тӧзӧлмӧ

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт јеезелер

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Аймактыҥ 12 јурт јеезезине 16 јон јаткан јер кирет[32].

№ Јурт јеезези Администрациялык тӧс јер Кирет Эл-јонныҥ тоозы Текши јери, км²
1 Белтирдиҥ јурт јеезези Јаҥы Белтир јурт 2 1336 кижи[33] 3266,00
2 Бел-Ажуныҥ јурт јеезези Бел-Ажу јурт 2 1370 кижи[33] 6664,00
3 Јаҥы Аулдыҥ јурт јеезези Јаҥы-Аул јурт 2 731 кижи[33] 802,00
4 Кӧкӧрӱниҥ јурт јеезези Кӧкӧрӱ јурт 1 898 кижи[33] 2228,00
5 Кош-Агаштыҥ јурт јеезези Кош-Агаш јурт 1 9719 кижи[33] 40,63
6 Курайдыҥ јурт јеезези Курай јурт 2 1262 кижи[33] 1936,00
7 Мукур-Таркатыныҥ јурт јеезези Мукур-Тархаты јурт 1 783 кижи[33] 1584,00
8 Ортолыктыҥ јурт јеезези Ортолык јурт 1 632 кижи[33] 628,00
9 Тожоҥтыныҥ јурт јеезези Тожоҥты јурт 1 554 кижи[33] 354,00
10 Тӧбӧлӧрдиҥ јурт јеезези Тӧбӧлӧр јурт 1 912 кижи[33] 1264,00
11 Телеҥит-Сары Токой јурт јеезези Телеҥит-Сары Токой јурт 1 580 кижи[33] 454,00
12 Чаган-Узунныҥ јурт јеезези Чаган-Узун јурт 1 411 кижи[33] 631,00

Аймактыҥ јон јаткан јерлери (јурттар)

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт јеезеге кирет

№ Јурт Эл-јонныҥ
тоозы, кижи 		Јурт јеезези
1 Ак-Тал 3 Јаҥы Аулдыҥ јурт јеезези
2 Аркыт 62 Бел-Ажуныҥ јурт јеезези
3 Белтир 77 Белтирдиҥ урт јеезези
4 Бел-Ажу 1292 Бел-Ажуныҥ урт јеезези
5 Јаҥы-Аул 796 Јаҥы Аулдыҥ урт јеезези
6 Јаҥы Белтир 1248 Белтирдиҥ урт јеезези
7 Кӧкӧрӱ 941 Кӧкӧрӱниҥ урт јеезези
8 Кош-Агаш 9212 Кош-Агаштыҥ урт јеезези
9 Курай 427 Курайдыҥ урт јеезези
10 Кызыл-Таш 785 Курайдыҥ урт јеезези
11 Мукур-Тархаты 807 Мукур-Таркатыныҥ урт јеезези
12 Ортолык 658 Ортолыктыҥ урт јеезези
13 Тожоҥты 547 Тожоҥтыныҥ јурт јеезези
14 Телеҥит-Сары Токой 605 Телеҥит-Сары Токой јурт јеезези
15 Тӧбӧлӧр 915 Тӧбӧлӧрдиҥ јурт јеезези
16 Чаган-Узун 439 Чаган-Узунныҥ јурт јеезези

Инфраструктуразы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Аймактыҥ ла јурттыҥ администрациялары — 2;
  • В.И.Чаптыновтыҥ адыла адалган школ;
  • Л.И.Тюкованыҥ адыла адалган орто ӱредӱлӱ школ;
  • Балдардыҥ туразы — 11;
  • Культура байзыҥы — 8;
  • Јурттыҥ клубы — 3
  • Аймактыҥ эмчилиги — 1;
  • Јурттыҥ эмчилиги (ФАП) — 14;
  • Аймактыҥ библиотеказы — 1;
  • Јурттыҥ библиотеказы — 4
  • Кӱӱлик сургал — 3;
  • Спортсургал — 4;
  • Почта — 5
  • Саду эдер јер (орустап рынок) — 3;
  • Конор тура – 4;
  • ашкана – 5;
  • СТО – 2;
  • АЗС – 3.

Экономиказы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Таҥынаҥ ээлемдер. Мал азыраары : эчки, кой, ийнек, сарлык, тӧӧ, јылкы, аҥ. Алтайдыҥ ичинде јаҥыс ла Кош-Агаш аймакта тӧӧ лӧ сарлык деп мал азырайдылар. Сарлыктыҥ эди сӱреен тузалу. Тӧӧниҥ тӱги ле сӱди тузалузын ончо улус билер. Совет ӧйдӧ мында муҥнаҥ артык тӧӧлӧр, 14 муҥнаҥ артык сарлык болгон. Эмдиги ӧйдӧ бу малдыҥ тоозы кӧптӧп баштаган. Аймактыҥ администрациязыныҥ јурт ээлем ишчилери тӧӧ лӧ сарлыктыҥ генофондын корулап ла ӧскӱрип аларыныҥ ӱлекерин келер јылдарга белетейдилер. Онойдо ок аймакта эчки тудуп, оныҥ угын јарандырары јанынаҥ иштер улалат. Эчки азыраар ээлем эрчимдӱ иштейт. 50–60 јылдарда аймактыҥ јеринде горно-алтайсктыҥ ноокылу эчкизи деп укту мал таркаган. Оныҥ селекциязы Таркаты јуртта болгон. Бӱгӱнги кӱнде јаҥы укту эчкилер јанынаҥ ишти «Ортолык» деп јуртхоз ээлем баштайт. Вольфрам ла молибден руда алары. Кӱнниҥ кӱчиле иштеер электростанция (5 МВт), текши јери 13га), 1000 таҥынаҥ ээлемди јеткилдейт. Бу Алтай Республикада таҥынаҥ энергия алар баштапкы обьект. Арасей ичинде база баштапкы.

Ӱредӱлик

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Школдо "тӧрӧл тил" 2018—2019 ӱредӱлӱ јылда 5-11 класстарда.

Кыйулу јер

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

ФСБ-ныҥ 282 темдектӱ, 16.06.2006 јылдыҥ јакарузы аайынча, Кош-Агаш аймактыҥ кезик јерлеринде погран зона болор деп айдылган: Бел-Ажуныҥ, Мукур-Таркатыныҥ, Тӧбӧлӧрдиҥ, Тожоҥтыныҥ, Кӧкӧрӱниҥ јурт јеезелеринде[50]. Бу јурттарга кирерге, аҥылу пропусктар, регистрация, командировочный чаазындар керек. Аймактыҥ арткан јурттарына јайым барарга јараар.

Мӱргӱӱлдиҥ јерлери

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Кереестер

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тӱӱкилик

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереестер.
  • Репрессияларда корогон улуска кереестер.
  • СССР-диҥ эл-јондорыныҥ најылыгыныҥ кереези.

Археологиялык

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Јылаҥаш деп сууныҥ коолында петроглифтердиҥ комплексы;
  • Таркатыныҥ мегалитик комплексы. Кӱлер ӧйдиҥ памятниги. Кош-Агаштаҥ 25 км јерде, Бел-Ажу јаар јолдыҥ 28 км;
  • Куйактанарда темир кайылтар печкелер;
  • Ӱкек деп јерде 1993 јылда Ак-Алака деп мӧҥкӱсалгышта Пазырык ӧйдиҥ каан баланыҥ сӧӧги табылган. Оны археология билимде «Укокская принцесса» деп адаган. 20 чакта археология билимде ачылта болгон;
  • Аймакта јарлу археологиялык јерлер: «Бертек –1–63 », «Кӧкӧзӧк –1–4», «Курайдыҥ чӧли», «Тајылу», «Јӱстыт», «Уландрык», «Бураты», «Јурукту Бертек», «Јаҥыс-Тӧбӧ».

Ар-бӱткенниҥ

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Эки геологический разрез (плейстоценовых ледниковых и водно-ледниковых отложений). Чаган-Узун деп сууныҥ коолында бу разрез, экинчизи Белтир јурттаҥ 5 км ыраагында, Чаган сууныҥ јарадында, мынызы јарым миллион јыл кайра ӧйдиҥ. Јылдыҥ ла бого международный экспедициялар келет. Чаган-Узун ичи ар-бӱткенниҥ јарлу да, кайкамчылу да памятниги;
  • Чуйдыҥ чӧлинде 4 муҥ јыл кайра ӧйдиҥ «бугры пученья» деп ар-бӱткенниҥ кайкамчык обьекттери шиҥделген, алтай ады – «тӧбӧлӧр»;
  • Чуйдыҥ ла Курайдыҥ чӧлдориниҥ ордында озодо ледниковый эпохада айдары јок јаан тоштор кайылып, тӧмӧндӧй блаажып, кырлар, таштарды јыга табарып, агызып, Туулу Алтай ла Чӧл Алтайдыҥ топографиязына јаан салтарын јетирген. Бу эки чӧлди шиҥжӱчилер «ледоемы морфогенных типов» деп айдыжат.

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Јылаҥаш деп јерде ташта јурамалдар. Кӱлер ӧйдиҥ абразы
    Јылаҥаш деп јерде ташта јурамалдар. Кӱлер ӧйдиҥ абразы
  • Јылаҥаш. Јебрен јурамал. Атту тӱрк кижи
    Јылаҥаш. Јебрен јурамал. Атту тӱрк кижи
  • Таркатыныҥ мегалиди
    Таркатыныҥ мегалиди
  • Чаган-Узунныҥ опорный геологический разрези
    Чаган-Узунныҥ опорный геологический разрези
  • Галина Афанасьева ла бастыра мында корогон альпинисттерге кереес
    Галина Афанасьева ла бастыра мында корогон альпинисттерге кереес
  • Чӧлдӧ кӧл
    Чӧлдӧ кӧл
  • Чуйдыҥ чӧли кӱн чыгар алдында
    Чуйдыҥ чӧли кӱн чыгар алдында
  • Чуйдыҥ чӧли. Аҥду таш. "Чыҥгыскаанныҥ чакызы"
    Чуйдыҥ чӧли. Аҥду таш. "Чыҥгыскаанныҥ чакызы"
  • Чуйдыҥ чӧли.Таркатыныҥ мегалиди
    Чуйдыҥ чӧли.Таркатыныҥ мегалиди
  • Чуйдыҥ чӧли
    Чуйдыҥ чӧли
Чуйдыҥ чӧли

Јарлу улузы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Ајарулар

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  1. ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 "О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай" (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
  2. ↑ Алтай,географиязы
  3. ↑ 3,0 3,1 Окылу сайт, «Кош-Агаш аймак»
  4. ↑ 4,0 4,1 Республика,границалар
  5. ↑ 5,0 5,1 Окылу сайт, «Кош-Агаш аймак», рельеф
  6. ↑ Реки Кош-Агачского района
  7. ↑ Генеральный план МО Бельтирского сельского поселения МО Кош-Агачского района Республики Алтай
  8. ↑ 8,0 8,1 Окылу сайт, «Кош-Агаш аймак», аҥ-куштар
  9. ↑ 9,0 9,1 Окылу сайт, «Кош-Агаш аймак», ӧзӱмдери
  10. ↑ 10,0 10,1 сайт,«Кош-Агаш аймак,тӱӱкизи»
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 11,4 11,5 11,6 11,7 11,8 Динамика численности населения по районам в 1897-2002 годы. Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 15 кӱни, 2016. Архивировано кӱӱк айдыҥ 15 кӱни, 2016 јыл.
  12. ↑ Всесоюзная перепись населения 1959 года. Численность наличного населения городов и других поселений, районов, районных центров и крупных сельских населенных мест на 15 января 1959 года по республикам, краям и областям РСФСР (орус.). «Демоскоп Weekly» (17 кӱӱк ай 2011). Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 31 кӱни, 2021. Архивировано кочкор айдыҥ 24 кӱни, 2021 јыл.
  13. ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более. Архивировано кочкор айдыҥ 3 кӱни, 2012 јыл.
  14. ↑ 14,0 14,1 Республика Алтай. Численность постоянного населения 2003-2015 гг.. Дата обращения: куран айдыҥ 1 кӱни, 2015. Архивировано куран айдыҥ 1 кӱни, 2015 јыл.
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 Республика Алтай в цифрах. 2009. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  16. ↑ 16,0 16,1 Оценка численности населения на 1 января текущего года
  17. ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, посёлкам городского типа и районам на 1 января 2009 года. Дата обращения: чаган айдыҥ 2 кӱни, 2014. Архивировано чаган айдыҥ 2 кӱни, 2014 јыл.
  18. ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  19. ↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года по муниципальным образованиям Республики Алтай
  20. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013 јыл.
  21. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  22. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года. Дата обращения: куран айдыҥ 6 кӱни, 2015. Архивировано куран айдыҥ 6 кӱни, 2015 јыл.
  23. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года
  24. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года (орус.) (31 јаан изӱ ай 2017). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2017. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2017 јыл.
  25. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года (орус.). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 25 кӱни, 2018. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 26 кӱни, 2018 јыл.
  26. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2019 года (орус.). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2019.
  27. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2020 года (орус.). Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 17 кӱни, 2020. Архивировано ӱлӱрген айдыҥ 17 кӱни, 2020 јыл.
  28. ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2021 года (орус.). Дата обращения: кандык айдыҥ 27 кӱни, 2021. Архивировано кӱӱк айдыҥ 2 кӱни, 2021 јыл.
  29. ↑ Стратегия пространственного развития Российской Федерации на период до 2025 года (проект)
  30. ↑ Всероссийская перепись населения 2010. Итоги. 4 том Национальный состав и владение языками, гражданство ». (недоступная ссылка). Дата обращения: 1611007176. Архивировано 1562961544.
  31. ↑ Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  32. ↑ Устав муниципального образования «Кош-Агачский район»
  33. ↑ 33,00 33,01 33,02 33,03 33,04 33,05 33,06 33,07 33,08 33,09 33,10 33,11 Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года
  34. ↑ «Кош-Агачская средняя общеобразовательная школа им. В. И. Чаптынова» Деление классов по родному языку в 2018—2019 учебном году
  35. ↑ Положение об устанавливающем языке (языках) образования в МКОУ Бельтирская СОШ
  36. ↑ «Джазаторская средняя общеобразовательная школа имени М. И. Берсимбаева» Руководство. Педагогический (научно-педагогический) состав
  37. ↑ Сведения об образовательной организации «Джазаторская средняя общеобразовательная школа имени М. И. Берсимбаева». Образование
  38. ↑ средняя общеобразовательная школа». Сведения об образовательной организации. Материально-техническое обеспечение и оснащенность образовательного процесса
  39. ↑ «Кокоринская средняя общеобразовательная школа». Руководство. Педагогический (научно-педагогический) состав
  40. ↑ Учебный план муниципального казенного общеобразовательного учреждения «Кокоринская средняя общеобразовательная школа» на 2016—2017 учебный год
  41. ↑ «Курайская средняя общеобразовательная школа». Руководство. Педагогический (научно-педагогический) состав
  42. ↑ «Тобелерская средняя общеобразовательная школа им. А.Кожабаева». Основная образовательная программа основного общего образования
  43. ↑ «Мухор-Тархатинская средняя общеобразовательная школа».Основная образовательная программа основного общего образования(ФГОС)
  44. ↑ Основная образовательная программа начального общего образования Муниципального казенного общеобразовательного учреждения «Теленгит-Сортогойская СОШ»
  45. ↑ «Ортолыкская средняя общеобразовательная школа имени М. И. Лапшина». Учебный план на 2019—2020 учебный год.
  46. ↑ «Чаган-Узунская средняя общеобразовательная школа им. П. И. Оськиной». Руководство. Педагогический (научно-педагогический) состав.
  47. ↑ «Чаган-Узунская средняя общеобразовательная школа им. П. И. Оськиной». Учебный план 2019—2020 г.
  48. ↑ «Кош-Агачская средняя общеобразовательная школа имени Лидии Ильиничны Тюковой». Руководство. Педагогический (научно-педагогический) состав.
  49. ↑ «Ташантинская основная общеобразовательная школа». Руководство. Педагогический (научно-педагогический) состав (недоступная ссылка). Дата обращения: 1611004953. Архивировано 1604032416.
  50. ↑ Приказ ФСБ РФ от 16 июня 2006 г. N 282 "О пределах пограничной зоны на территории Республики Алтай"
  51. ↑ Бидинов К.А.[1]
  52. ↑ Каланаков М.К.[2]
  53. ↑ Белееков Э.К.[3]

Тайантылар

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Алган јери - "https://alt.wikipedia.org/w/index.php?title=Кош-Агаш_аймак&oldid=46964"