Перейти к содержанию

Кичӱ Ийин

Википедия сайттаҥ
Јурт
Кичӱ Ийин
орустап Малая Иня
50°26′52″ с. ш. 86°40′57″ в. д.HGЯO
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Оҥдой
Јурт јеезе Ийинниҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги 295[1] м
Климады орто-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы ↘181[2] кижи (2016)
Ук-калыктар алтайлар 98 %[3]
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 38845
Почтаныҥ индекси 649446
АТТК-ныҥ коды 84220820002
МТТК-ныҥ коды 84620420121
Номер в ГКГН 0604567
Кичӱ Ийин (Россия)
Кичӱ Ийин
Москва
Кичӱ Ийин (Алтай Республика)КытатМонголияКазахстанТываХакасияКемерово областьАлтай крайКош-Агаш аймакУлалуМайма аймакОҥдой аймакТурачак аймакУлаган аймакКан-Оозы аймакКӧксу-Оозы аймакЧамал аймакЧоо аймакШабалин аймак
Кичӱ Ийин (Алтай Республика)
Улалу
Кичӱ Ийин
 Медиафайлдар Викискладта

Кичӱ Ийин (орустап Малая Иня) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Оҥдой аймагында Ийинниҥ јурт јеезезине кирет.

Этимологиязы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Ийин орустап плечо[4].

Ийин — ийнине кийер кеп, ийнинде карчага отуры.

Физико-географиялык темдектери

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Географиязы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт Алтай Республиканыҥ тал ортозында, Јал-Мӧҥкӱниҥ, Теректиниҥ, Ӱч-Эҥмектиҥ сындарыныҥ эдегинде, Кадыннаҥ ыраак јок, Ийин сууныҥ јарадында турат. Ийин ичинде кырлар бийик те, кају да, јолдоры кату. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 295 метрге бийик[1].

Климады

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Климады орто-континентал[5]. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −4,2 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −54 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы 0 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 02.06/30.08, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 87, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 345 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1 м/с, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 13,1 (15 м/с тӱрген салкынду)[6].

Аҥ-куштары

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тайгалары, анчада Кадрин ле Сымылты, сӱрекей аҥдык: айу, булан, марал, элик, јеекен, бӧрӱ, тӱлкӱ, койон, јорокон, калазак, јоонмойын, киш, кӧрӱк, камду, агас. Куштардаҥ мында кӱртӱк, чай, бӧднӧ, сымда, ӱкӱ, мечиртке, мӱркӱт, карчага, кӱӱк, јелечи, кӱӱле, тарал бар[7].

Сууларда балыктаҥ чортон, чараган, бел, ускуч, јылмай, тоозы кезем астаган да болзо, је бар.

Ӧзӱмдери

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Айландыра Кадрин, Јыралу, Јыланду, Серке-Тайан тайгаларды койу агаш бӱркейт. Кырлардыҥ меес јаны агаш јок, тас, куу таштар, кайалар. Јайгыда аркаларда, актарда, суулардыҥ коолында јӱзӱн-јӱӱр ӧлӧҥ, чечектер, јыра-тайалар јайылып ӧзӧт[8]. Јаан јакшы одорлордо јӱзӱн-јӱӱр ӧлӧҥ лӧ јердиҥ јиилеги. Арал-јыдуларда тийиҥкат, бороҥот, кызылгат ӧзӧт. Меестерде маҥыр, јонјолой, сӧҥӱскен, кӧрмӧсјиилек, тайа. Саста кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ лӧ о.ӧ. Озодоҥ бери кедери тайгада, јайлуларда ӧлӧҥ-чӧп, тазыл-тамыр кӧп болгон, је улустыҥ кичеебес кылыгынаҥ кӧп эм ӧлӧҥдӧр торт јоголорго јеткен. Ол тоодо кызыл тазыл (орустап копеечник чайный), марал (орустап маральник), алтын-тазыл (орустап родиола розовая) ла оноҥ до ӧскӧ кӧп чечектер ле ӧлӧҥдӧр[9]. Кандык, быркырууш чечек, чийне, буланат, саргай, кӱн чечек, кӱнкаајы, тайа ла о.ӧ. Јакшы јылда јиилектердиҥ де тӱжӱми бар: тийиҥкат, кайыҥкат, бороҥот, кызылгат, тайабаш, уйкӧс. Кӧп эм ӧлӧҥдӧр лӧ тазылдар јоголорго јеткен учун «Алтай Республиканыҥ Кызыл Бичигине» кирген: алтын тазыл, кызыл тазыл, марал чечек ле о.ӧ.

Јери ле јолдоры

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 3 ором: Кирпичтӱ, Меесте, Тӧс. Чуйдыҥ трагынаҥ ала јуртка јетире регионал кӧӧлик јол (84К-64), узуны 2,04 км. Јакалай јолдор.

Кичӱ Ийин јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Ийин 5,2 км
Аймактыҥ тӧс јери Оҥдой 72 км
Республикан тӧс кала Улалу 270 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы 360 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва 4000 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 703,4 км-деҥ 5,2 км

Тӱӱкизи

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн.

Эл-јон

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Эл-јонныҥ тоозы
2010[10]2011[11]2012[11]2013[11]2014[12]2015[13]2016[2]
208↘207↘204↘203↘202↘200↘181

Ук-калыктары

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 298 кижи болгон, олордыҥ 98 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон [3].


Окылу тил: орус, алтай[14].

Инфраструктуразы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • баштамы школ;
  • јурттыҥ клубы;
  • эмчилик;
  • магазин.

Экономиказы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Кажы ла биледе таҥынаҥ ээлемдӱ (лпх), јылкы, соок тумчукту, оок мал азыраары. Туризм.

Кереестер

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тӱӱкилик

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • 83 кызылгвардеецтиҥ мӧҥкӱзи (1931 ј.,ул. Тӧс ором, 1а)[15][16].

Археологиялык

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Јебрен тӱрк руникалык бичиктер (730)[17];
  • Бош-Туу, јебрен корум (790—795)[17];
  • Бозоголу деп јер, мӧҥкӱсалгыш (1045)[17];
  • Ак-Кайа (7734)[17];
  • Ташта јурамалдар (879,729)[17].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[17].

Ар-бӱткендик

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Адыр-Кан, кереестер (728)[17];
  • Алтыгы Кара-Суу, тоҥмок (894)[17];
  • Јаламан-Бажы байлу туу (854)[17];
  • Кара-Тыт, тоҥбок суу (893)[17].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[17].

Јарлу улузы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Ајарулар

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  1. ↑ 1,0 1,1 Malaya Inya (англ.). GeoNames.
  2. ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  3. ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  4. ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
  5. ↑ Средние значения погоды в Онгудае, Россия для путешествий (прогноз погоды) (недоступная ссылка). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 18 кӱни, 3873. Архивировано 1419269678.
  6. ↑ Оҥдой. Климат
  7. ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
  8. ↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001
  9. ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
  10. ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  12. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  13. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  14. ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
  15. ↑ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: 1610032153. Архивировано 1610213696.
  16. ↑ Список-объектов-культурного-наследия.pdf (недоступная ссылка). Дата обращения: 1605273298. Архивировано 1699690606.
  17. ↑ 17,00 17,01 17,02 17,03 17,04 17,05 17,06 17,07 17,08 17,09 17,10 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.

Тайантылар

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Алган јери - "https://alt.wikipedia.org/w/index.php?title=Кичӱ_Ийин&oldid=46683"