Перейти к содержанию

Кӱпчеген

Википедия сайттаҥ
Јурт
Кӱпчеген
орустап Купчегень
Кӱпчеген
Кӱпчеген
50°37′12″ с. ш. 86°25′30″ в. д.HGЯO
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Оҥдой
Јурт јеезе Кӱпчегенниҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Тӧзӧлгӧн јылы 1883
Бийиги 860[1] м
Климады орто-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы ↘551[2] кижи (2016)
Ук-калыктар алтайлар 98 %[3]
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 38845
Почтаныҥ индекси 649445
АТТК-ныҥ коды 84220835001
МТТК-ныҥ коды 84620435101
Номер в ГКГН 0154265
Кӱпчеген (Россия)
Кӱпчеген
Москва
Кӱпчеген (Алтай Республика)КытатМонголияКазахстанТываХакасияКемерово областьАлтай крайКош-Агаш аймакУлалуМайма аймакОҥдой аймакТурачак аймакУлаган аймакКан-Оозы аймакКӧксу-Оозы аймакЧамал аймакЧоо аймакШабалин аймак
Кӱпчеген (Алтай Республика)
Улалу
Кӱпчеген
 Медиафайлдар Викискладта

Кӱпчеген (орустап Купчегень) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Оҥдой аймагында Кӱпчегенниҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.

Этимологиязы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Кӱпчеген (Купчегень, Кӱп-Чеген) орустап кадка чегеня (кисло-молочный алт. напиток)[4].

Кӱпчеген (Купчегень, Кӱп-Чеген) орустап бурдюк кумыса[4].

Физико-географиялык темдектери

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Географиязы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт Алтай Республиканыҥ тал ортозында, Теректиниҥ ле Ӱлегемниҥ сындарыныҥ алдында ӧзӧктӧ, Јаан Ӱлегемниҥ суузы Кадынга киргенинде турат. Коштой тайгалар Кадрин, Сымылты, Ӱч-Эҥмек. Јуртты айландыра кырлар агаш јокко јуук, тас. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 860 метрге бийик[1].

Климады

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Климады орто-континентал[5]. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −4,2 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −54 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы 0 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 02.06/30.08, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 87, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 345 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1 м/с, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 13,1 (15 м/с тӱрген салкынду)[6].

Аҥ-куштары

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тайгалары аҥдык јер, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, киш, тийиҥ, койон ло јӱзӱн-јӱӱр оок аҥдар јӱрет. Куштардаҥ мында чай, кӱртӱк, ӱкӱ, мечиртке, мӱркӱт, карчага, тейлеген, торлоо, бӧднӧ, кӱӱк ле о.ӧ. бар. Сууларда балыктаҥ чортон, чараган, бел, ускуч, јылмай, тоозы кезем астаган да болзо, је бар[7]. Алтай республиканыҥ «Кызыл бичикке» кирген куштары: ала ылаачын орустап балобан, боро ылаачын орустап кречет, мечиртке орустап сова, ылаачын орустап сапсан[8].

Ӧзӱмдери

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Айландыра Кадрин, Јыралу, Јыланду, Серке-Тайан тайгаларды койу агаш бӱркейт. Кырлардыҥ меес јаны агаш јок, тас, куу таштар, кайалар. Јайгыда аркаларда, актарда, суулардыҥ коолында јӱзӱн-јӱӱр ӧлӧҥ, чечектер, јыра-тайалар јайылып ӧзӧт[9]. Јаан јакшы одорлордо јӱзӱн-јӱӱр ӧлӧҥ лӧ јердиҥ јиилеги. Арал-јыдуларда тийиҥкат, бороҥот, кызылгат ӧзӧт. Меестерде маҥыр, јонјолой, сӧҥӱскен, кӧрмӧсјиилек, тайа. Саста кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ лӧ о.ӧ. Озодоҥ бери кедери тайгада, јайлуларда ӧлӧҥ-чӧп, тазыл-тамыр кӧп болгон, је улустыҥ кичеебес кылыгынаҥ кӧп эм ӧлӧҥдӧр торт јоголорго јеткен. Ол тоодо кызыл тазыл (орустап копеечник чайный), марал (орустап маральник), алтын-тазыл (орустап родиола розовая) ла оноҥ до ӧскӧ кӧп чечектер ле ӧлӧҥдӧр[10].Кандык, быркырууш чечек, чийне, буланат, саргай, кӱн чечек, кӱнкаајы, тайа ла о.ӧ. Јакшы јылда јиилектердиҥ де тӱжӱми бар: тийиҥкат, кайыҥкат, бороҥот, кызылгат, тайабаш, уйкӧс. Кӧп эм ӧлӧҥдӧр лӧ тазылдар јоголорго јеткен учун «Алтай Республиканыҥ Кызыл Бичигине» кирген: алтын тазыл, кызыл тазыл, марал чечек ле о.ӧ.

Јери ле јолдоры

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 9 ором: Жилмассивтӱ, Олјондо, Мессте, Партизандардыҥ, С.Аткуновтыҥ, Ортозында, Трактыҥ, Тӧс, Орто переулок. Јуртты кечире Чуйдыҥ трагы ӧдӧт (673-чи километр). Эл-токтоду «Кӱпчеген» јурттыҥ ортозында. Јурттаҥ тӱндӱктей 10-12 километр киреде тракт Чике-Таманныҥ боочызы ажара ӧдӧт.

Кӱпчеген јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Кӱпчеген 0 км
Аймактыҥ тӧс јери Оҥдой 37 км
Республикан тӧс кала Улалу 240 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы 330 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва 4100 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 672,8 км-деҥ 0 км

Тӱӱкизи

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Купчеген јурт 1883 јылда, Јаан Јаламан јурт 1626 јылда тӧзӧлгӧн.Јебренде мында јаткан Калык мал азырап, јерле иштенгенин озо чактыҥ субактары керелейт. 1922 јылда кандык айдыҥ 10-чы кӱнинде Јаламанныҥ тайгалары ажыра Теректиниҥ сынын сындап, Иван Долгих (кызылдардыҥ отрядыныҥ башчызы)јуучылдарыла кожо Катандуда актардыҥ Александр Кайгародовко баштаткан отрядын оодо соккон. Кийнинде, 1925 јылда «Кызыл — Мечин» деп артель ачылып. Кобы-јиктер сайын таҥынаҥ јаткан алтай улус биригеле, јаҥыс аай јада берген. Совет ӧйдӧ ол миллионер колхоз болгон. Јаан Јаламан јуртта 1929 јылда школ тудулган. 1934 јылда Оҥдой аймактыҥ озочыл мал азыраачызы болуп «Кызыл Мечин» колхоз адалган. Јылаҥаш Бабаева ла Тарал Ептеева эҥ артык койчылар болгон Оҥдой аймакта.

Эл-јон

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Эл-јонныҥ тоозы
2010[11]2011[12]2012[12]2013[12]2014[13]2015[14]2016[2]
574↘572↘540↗544↗559↗562↘551

Ук-калыктары

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 608 кижи болгон, олордыҥ 98 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].

Окылу тил: орус, алтай[15].

Инфраструктуразы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Кӱпчегенниҥ јурт јеезезиниҥ администрациязы;
  • орто ӱредӱлӱ школ;
  • магазиндер;
  • детсад;
  • музей;
  • эки турбаза;

Экономиказы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Крестьян-фермер ээлемдер. Јылкы мал, соок тумчукту, оок мал азыраары. Туризм.

Кереестер

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тӱӱкилик

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (1980 ј., Трактовый, 17)[16][17]

Археологиялык

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Јебрен корумдар (777—779, 859, 956, 985, 986, 995, 1000, 1091, 1158, 1183, 1185—1191,1197,1198,1200)[18];
  • «Кӱр-Кечӱ» — археологиялык комплекс (1001)[18];

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[18].

Ар-бӱткендик

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Тагыл (1124)[18];
  • Јаан Кӧжӧӧлӱ туу (823)[18];
  • Кичӱ Кӧжӧӧлӱ туу (824)[18];
  • Аржан суу (903)[18];
  • Кӧжӧӧлӱ суу (902)[18];
  • Кезер таш (999)[18];
  • Јуртта краевед музей бар.
  • Кӱпчегеннеҥ тӱштӱк кӱнчыгыш јаар 6 километр киреде, Кадынныҥ јанында Кӱр-Кечӱ деп археологиялык комплекс бар.

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[18].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Кӱпчеген. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга сквер
    Кӱпчеген. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга сквер
  • Чакы
    Чакы
  • Урочище Кур-Кечу в 6 км от Купчегеня
    Урочище Кур-Кечу в 6 км от Купчегеня

Јарлу улузы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Табаев Д. И. (05.06.1937 — 19.03.2019) — Алтайдыҥ, Россияныҥ политиги, Свердловский юридический институт божоткон (1963), Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ Председатели (1997—2001). Алтай Республиканаҥ Россия Федерацияныҥ Совединиҥ турчызы, Алтай Республиканыҥ Конституциязыныҥ проектин белетеер Конституционный комиссияныҥ турчызы. СНГ-ныҥ ороондорыныҥ Межпарламентский ассамблеязыныҥ турчызы.
  • Суркашев Б. К. (1939—2010) — бичиичи, ӱлгерчи, врач.
  • Алушкин Б. К. (1936) — Алтай Республиканыҥ јондык-политический ишчизи, Заслуженный работник РФ-ныҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи, Эл Башчы (2008 год)[19]

Ајарулар

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  1. ↑ 1,0 1,1 Купчегень
  2. ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  3. ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  4. ↑ 4,0 4,1 Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
  5. ↑ Archive copy (недоступная ссылка). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 18 кӱни, 2156. Архивировано 1419269678.
  6. ↑ Оҥдой. Климат[1]
  7. ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  8. ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
  9. ↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001
  10. ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
  11. ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  13. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  14. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  15. ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
  16. ↑ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: 1610032246. Архивировано 1610213696.
  17. ↑ Archive copy (недоступная ссылка). Дата обращения: 1605274684. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 18 кӱни, 8406 јыл.
  18. ↑ 18,00 18,01 18,02 18,03 18,04 18,05 18,06 18,07 18,08 18,09 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
  19. ↑ Почетные граждане (недоступная ссылка). Дата обращения: 1630108867. Архивировано 1630108742.

Тайантылар

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Алган јери - "https://alt.wikipedia.org/w/index.php?title=Кӱпчеген&oldid=46705"