Шибее

Википедия сайттаҥ
Јурт
Шибее
орустап Шиба
Шибее
Шибее
50°50′57″ с. ш. 85°44′18″ в. д.HGЯO
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Оҥдой
Јурт јеезе Кеҥиниҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги 970[1] м
Климады орто-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы ↘301[2] кижи (2016)
Ук-калыктар алтайлар 95 %[3]
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 38845
Почтаныҥ индекси 649432
АТТК-ныҥ коды 84220855006
МТТК-ныҥ коды 84620455131
Номер в ГКГН 0603384
Шибее (Россия)
Шибее
Москва
Шибее (Алтай Республика)КытатМонголияКазахстанТываХакасияКемерово областьАлтай крайКош-Агаш аймакУлалуМайма аймакОҥдой аймакТурачак аймакУлаган аймакКан-Оозы аймакКӧксу-Оозы аймакЧамал аймакЧоо аймакШабалин аймак
Шибее (Алтай Республика)
Улалу
Шибее
 Медиафайлдар Викискладта

Шибее (орустап Шиба) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Оҥдой аймагында Кеҥиниҥ јурт јеезезине кирет.

Этимологиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Шибее орустап крепость[4] алтайлап ол коруланатан, аргаданатан, куйактанатан јер.

Физико-географиялык темдектери[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Географиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт Алтай Республиканыҥ ортозында, Урсул сууныҥ јарадында турат. Себи-Бажыныҥ, Теректиниҥ сын тайгаларына курчаткан. Јуугында тайгалары Шибилик, Кызыл-Кайа, Учук таш, Шиберти. Коштой турган јурттар Талду ла Кеҥи. Јуртты айландыра кырлар агаш јокко јуук, тас. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 970 метрге бийик (коштой јаткан Талду јурттыҥ бийиги тӱҥей)[1].

Климады[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Климады орто-континентал[5]. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −4,2 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −54 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы 0 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 02.06/30.08, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 87, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 345 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1 м/с, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 13,1 (15 м/с тӱрген салкынду)[6].

Аҥ-куштары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тайгалары аҥдык јер, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, киш, тийиҥ, койон ло јӱзӱн-јӱӱр оок аҥдар јӱрет. Куштардаҥ мында чай, кӱртӱк, ӱкӱ, мечиртке, мӱркӱт, карчага, тейлеген, торлоо, бӧднӧ, кӱӱк ле о.ӧ. бар. Сууларда балыктаҥ чортон, чараган, бел, ускуч, јылмай, тоозы кезем астаган да болзо, је бар[7]. Алтай республиканыҥ «Кызыл бичикке» кирген куштары: ала ылаачын (орустап балобан), боро ылаачын (орустап кречет), мечиртке (орустап сова), ылаачын (орустап сапсан)[8].

Ӧзӱмдери[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Арка јаны кара агашту. Агаштардыҥ кӧп сабазы тыт ла мӧш бийиктей ӧзӧр болзо, суујакалай кайыҥ, тал, јыраалар, тайалар ӧзӧр. Тепсеҥ јайлуларда, аркаларда, ак јалаҥдарда јай келзе ӧлӧҥ-чӧп јайрада ӧзӧт. Тазыл-тамыры эм болгон чечектер ле башка-башка ӧзӱмдер кыска јайга чечектеп, ӱрен чачат. Тӱжӱми јыл јылдаҥ башка, кезикте бӱдер, кезикте јок. Мӧштиҥ кӱзугыныҥ тӱжӱми эки јылдыҥ бажында болуп јат. Алтайда кӧп эндемик ӧзӱмдер (Алтайдаҥ ӧскӧ јерде ӧспӧй јат) бар, олордыҥ тоозында «Кандык алтайский». Кӧп тоолу ӧлӧҥдӧр јоголорго јеткен учун «Алтай Республиканыҥ Кызыл Бичигине» кирген: алтын тазыл, кызыл тазыл, марал чечек ле о.ӧ.[9]. Јалаҥ актарда јерјиилек, аралда, аркада тийиҥкат, бороҥот, уйкӧс, тайабаш таркаган. Кӧп ӧзӱмдер чек јоголорго јеткен учун ″Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине″ кирген. Ол тоодо кызыл тазыл (орустап копеечник чайный), марал (орустап маральник), алтын тазыл (орустап родиола розовая) ла оноҥ до ӧскӧ кӧп чечектер ле ӧлӧҥдӧр[10].

Јери ле јолдоры[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 3 ором: Јаҥы, Трактта, Школдыҥ. «Јабаган — Туйакты» деп регионал учурлу јолдо турат. Јолдыҥ идентификациялык темдеги 84К-132. Эл-токтоду «Шибее».

Шибее јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Кеҥи 6,3 км
Аймактыҥ тӧс јери Оҥдой 34 км
Республикан тӧс кала Улалу 180 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы 270 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва 3900 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 612,0 км-деҥ 8,4 км

Тӱӱкизи[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн.

Эл-јон[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Эл-јонныҥ тоозы
2010[11]2011[12]2012[12]2013[12]2014[13]2015[14]2016[2]
329↘328↘325↘315↗318↗320↘301

Ук-калыктары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 425 кижи болгон, олордыҥ 95 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон [3].

Окылу тил: орус, алтай[15].

Инфраструктуразы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Кеҥиниҥ јурт јеезезиниҥ администрациязы;
  • баштамы школ;
  • стадион;
  • Клуб;
  • балдардыҥ туразы;
  • эмчилик;
  • курсак-тамак садар магазин — 1.

Экономиказы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Таҥынаҥ ээлемдер. Мал азыраары. Крестьян-фермер ээлемдер. Мал-аш ӧскӱрер СПК «Племхоз Теньгинский».

Кереестер[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тӱӱкилик[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда корогондорго учурлаган памятник. Јебрен корумдар, кургандар, ташта бичиктер. Учук таш деп јерде кӧстиҥ аржаны(..)[16].

Археологиялык[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Мӧҥкӱсалгыш (995)[16].

Ар-бӱткендик[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Шибилик туу (842)[16];
  • Кара-Суу Шибиликтиҥ јанында (924)[16].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[16].

Јарлу улузы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Марчина Т. И. — Совет ӧйдӧ иштиҥ јеҥӱчили, койчы, Социалистический Иштин Геройы.
  • Карагыс Ялбакова (09.07.1946) — алтай артист, кожоҥчы РСФСР-дыҥ нерелӱ артисти, Алтай Республиканыҥ Кӱндӱлӱ кижизи (2016)[17].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Кулаш ажыра кырлардыҥ бириккенинде Кеҥи јурт
    Кулаш ажыра кырлардыҥ бириккенинде Кеҥи јурт
  • Кызыл-Кайа туу. Бинокль ажыра соктырылган јурук, 2013 јыл
    Кызыл-Кайа туу. Бинокль ажыра соктырылган јурук, 2013 јыл


Ајарулар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  1. ↑ 1,0 1,1 Талда
  2. ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  3. ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  4. ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
  5. ↑ http://www.weatherbase.com/weather/weather.php3?s=13263&cityname=Onguday-Russia
  6. ↑ Оҥдой. Климат[1]
  7. ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  8. ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
  9. ↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001
  10. ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
  11. ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  13. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  14. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  15. ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
  16. ↑ 16,0 16,1 16,2 16,3 16,4 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
  17. ↑ Карагыс Ялбакова

Тайантылар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Алган јери - "https://alt.wikipedia.org/w/index.php?title=Шибее&oldid=42281"